ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ
Είναι ευρύτατα γνωστό πως η ελληνική κλασική
αρχαιότητα δημιούργησε όλες εκείνες τις αφετηρίες υπό τις οποίες είναι
διανοητός ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Συνήθως αναφερόμαστε στη φιλοσοφία, στην
επιστήμη και στην πολιτική σκέψη, αλλά η προσφορά είναι σημαντικότερη και
διαλαμβάνει όλα περίπου τα στάδια διάπτυξης του ανθρωπίνου πνεύματος. Βεβαίως
και άλλοι λαοί πρόσφεραν πολλά και η σκέψη τους παραμένει σημαντική τόσο στο
πεδίο της συμβολικής, της μυστικής, της τέχνης, των πρώτων επινοήσεων και
γνώσεων, όσο κι αν υπαγορεύονταν από πρακτικές σκοπιμότητες.
Είναι όμως βέβαιο πως ο ευρωπαϊκός
πολιτισμός κυοφορήθηκε απ’ τις αρχές της ελληνικής σκέψης υπό τη ριζοσπαστική
μυθικοθρησκευτική κάλυψη της χριστιανικής πίστης και υπό τα δεδομένα της Ρώμης.
Αυτές οι κοινές διαπιστώσεις όμως κινδυνεύουν να γίνονται διδακτικές
σκοπιμότητες χάνοντας έτσι ό,τι ουσιαστικό έχουν να μας προσφέρουν. Θα ‘θελα στις λίγες σκέψεις που ακολουθούν
να θίξω κάτι που είναι πολύ σημαντικό και το οποίο αναφέρεται άμεσα όχι τόσο
στην ευρωπαϊκή παιδεία, όσο στο σύγχρονο ελληνισμό. Γι’ αυτό θα αρχίσω απ’
τον τελευταίο και πάντα σε σχέση με το παιδευτικό του ιδεώδες.
Γνωρίζουμε καλά
πως η σύγχρονη Ευρώπη είναι μεν γηραιά ήπειρος σε αντίθεση με την
Αμερική, αλλά πως, ταυτόχρονα, είναι τόσο νέα ιστορικά και πολιτισμικά, αν την
συγκρίνουμε με γηραιές αυτοκρατορίες άλλων Ηπείρων. Χθεσινά σχεδόν είναι τα
φύλα με τα οποία προσμείχθηκε και απ’ τους οποίους προέκυψε ο κύριος όγκος των
ευρωπαϊκών λαών. Ας μην ξεχνάμε πως οι πρώτες μεγάλες ευρωπαϊκές δημιουργίες
άρχισαν μετά τους Άραβες και προσέλαβαν ουσιαστικά ρηξικέλευθη μορφή μετά την
Αναγέννηση, τόσο στο χώρο της τέχνης, όσο και στη φιλοσοφία, την επιστήμη, την
κοινωνική οργάνωση κ.ο.κ. Η μεσαιωνική Ευρώπη βέβαια πρόσφερε σημαντικότατες
μαρτυρίες οι οποίες εγγράφονται στο ευρύτερο πλαίσιο της χριστιανικής και της
αρχαιοελληνικής κληρονομιάς, κάτι που υποτιμάται συνήθως. Οι σκέψεις οι οποίες
ακολουθούν και προηγούνται όμως μας οδηγούν στον εξής προβληματισμό: Υπάρχει καθαρή,
αμιγής ευρωπαϊκή παιδεία ή ό,τι ονομάζουμε έτσι δεν είναι παρά συγκριτιστική
μείξη, οσοδήποτε σπουδαία, προϋπαρχόντων πολιτισμικών στοιχείων και αξιών;
Βέβαια, το ερώτημα γενικεύεται και μας οδηγεί στη διαπίστωση κατά την οποία
κανένας πολιτισμός δεν ίσταται απολύτως και χωρίς τη συνεκτίμηση των άλλων που
προηγήθηκαν. Δεν υπάρχει πολιτισμική αυτάρκεια, αλλά, ας προσέξουμε, στα
πλαίσια των πολιτισμών δημιουργούνται ιδέες, αξίες, ιδεώδη και καταστάσεις που
τους προσδιορίζουν αρκετά. Υπ’ αυτό το πνεύμα η ευρωπαϊκή παιδεία, για να
περιορισθούμε μόνο σ’ αυτή τη διάσταση του πολιτισμού, έχει οπωσδήποτε το
χαρακτήρα της πέρα απ’ τις ελληνικές, χριστιανικές, ρωμαϊκές, μεσαιωνικές
καταβολές της, χωρίς τις οποίες θα ήταν όντως αδιανόητη. Δύσκολος βέβαια ο
εντοπισμός, αλλά τον διακρίνουμε σαφώς όσοι έχουμε καθημερινή επαφή με το
ευρωπαϊκό γίγνεσθαι.
Κανένας λ.χ. δε θα αρνιόταν πως η σύγχρονη
επιστήμη γιγαντώθηκε στον ευρωπαϊκό χώρο και μάλιστα μετά την Αναγέννηση,
κανένας δε μπορεί να αμφισβητήσει πως η πορεία της επιστήμης οφείλεται κυρίως
στην ευρωπαϊκή προσπάθεια και πως οι συνέπειες αυτής της προόδου οδήγησαν στην
ανάπτυξη της οικονομίας και της τεχνικής. Πρόκειται για καθαρά ευρωπαϊκές
επιτεύξεις, όσο κι αν οι ρίζες είναι ελληνικές. Δεν υποτιμάμε βέβαια ούτε την
ευρωπαϊκή λογοτεχνία, ούτε την ευρωπαϊκή
ποίηση, φιλοσοφία, τέχνη, στοχασμό, κ.ο.κ. Όμως, η Ευρώπη αναδύεται
κυρίως με την επιστήμη, την οικονομία και την τεχνική. Οι άλλες προσφορές της,
σημαντικότατες. Έχουν ισχυρά και ανυπέρβλητα προηγούμενα τόσο στην αρχαία
Ελλάδα, όσο και σε άλλες πολιτισμικές δημιουργίες. Ήδη όμως, αυτή η ανάπτυξη
οδήγησε αναπόφευκτα στη συστηματοποίηση
της Παιδείας, τόσο της Στοιχειώδους, όσο και της Μέσης και της Ανωτάτης. Όσο
πιο μεγάλη είναι η παράδοση των σπουδών ενός λαού, τόσο περισσότερο
γονιμοποιούνται εκείνες οι δυνατότητες οι οποίες θα προσφέρουν όχι μόνο
δυναμική παιδεία, αλλά και άξιους εργάτες του πνεύματος. Αυτό μπορούμε να το
διαπιστώσουμε απλά και μόνο αν ρίξουμε μια ματιά στο παιδευτικό ιδεώδες πολλών
ευρωπαϊκών λαών. Σίγουρα υπάρχουν προβλήματα και δυσκολίες, αλλά διαβλέπουμε
πόσο οι εμπειρίες και η δημιουργηθείσα παράδοση καθιστούν εύκαμπτες τις
μεταρρυθμίσεις, τις προσαρμογές και τις βελτιώσεις.
Ένας κίνδυνος όμως εμφιλοχωρεί και έχει
τονισθεί από πολλούς μελετητές. Η τεχνολογική εποχή, συνδυασμένη και από
αβασάνιστες κρίσεις αναφερόμενες στη νεωτερικότητα, απειλεί ουσιαστικά το
πολιτισμικό γίγνεσθαι της Ευρώπης. Ξέρουμε πως και η τεχνολογία ξεκίνησε απ’
την Ευρώπη, έστω κι αν κορυφώθηκε στις Η.Π.Α. για να διοχετευθεί σε πολλές
άλλες χώρες. Η Ευρώπη δέχεται τεχνολογία, αλλά και δημιουργεί. Το ερώτημα
συνίσταται στο κατά πόσο είναι ικανή να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις τις
άκριτης χρήσης των προσφορών της τεχνικής, στο κατά πόσο η ανθρωπιστική της
παιδεία και παράδοση θα αντέξει στην επέλαση της πληροφορικής και στο νέο τύπο
ανθρώπου τον οποίο φιλοδοξούν να οικοδομήσουν οι προφήτες της πραγματιστικής
τεχνοκρατίας. Τι ερώτημα είναι καίριο και το διακρίνουμε στους προβληματισμούς
όσων ασχολούνται με την εκπαίδευση στην ευρωπαϊκή Ήπειρο.
Κάποιοι ισχυρίζονται πως η ζωή κατευθύνεται
απ’ τις εκάστοτε δημιουργούμενες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και προσθέτουν
πως η σύγχρονη τεχνολογία σε ταίρι με την παγκοσμιοποίηση δημιουργεί αδήριτες
αναγκαιότητες υποταγής στις απαιτήσεις του παγκόσμιου εμπορίου, όπως το
τελευταίο επιβάλλεται απ’ την τεχνική, τη γνώση και την παραγωγή…Ήδη, οι
άνθρωποι ακολουθούν και οι πολιτισμοί δεν αποδεικνύονται παρά σκιές που παράγουν είδωλα χωρίς να θωρούν το
πραγματικό το οποίο δεν είναι παρά ο αμοιβαίος ωφελιμισμός. Είμαστε, επομένως,
σκιώδεις νυκτοβάτες που δε μπορούμε να συνέλθουμε απ’ τις μυθικές, ιδεολογικές,
υπνώττουσες και ψευδείς υποβολές των μυθικών πολιτισμών. Αν λ.χ. τα
πανεπιστήμια δε συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις της αγοράς, θα παύσουν να
υπάρχουν ή θα αντικατασταθούν από άλλα. Συμφωνώ, μα δεν πρόκειται για
πανεπιστήμια, αλλά για επαγγελματικές σχολές..
Όμως, το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι δεν είναι μόνο
ό,τι βλέπουμε ή φοβούμαστε πως θα επιβληθεί, αλλά και πολλές άλλες ζωντανές
πραγματικότητες οι οποίες διαμορφώνουν διαμέσου των αιώνων ό,τι γνωρίζουμε ως
ανθρώπινο, ότι αιχμαλωτίζει τα ευγενέστερα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης, ό,τι
καθιστά δυνατή τη δημιουργία της επιστήμης, της τέχνης, της φιλοσοφίας. Αυτό
δεν καταλύεται από καμιά επέλαση, γιατί είναι απείρως ισχυρότερο. Η ευρωπαϊκή
παιδεία έχει ισχυρά αντισώματα ικανά να προσλάβουν αναδημιουργικά τις προσφορές
της τεχνολογίας και να τις εγκεντρίσουν στις ευρύτερες ανθρώπινες προοπτικές
και αναμονές, όσο κι αν οι δυσκολίες είναι μεγάλες. Πολλοί λαοί που δεν έχουν
στέρεη πνευματική παράδοση κινδυνεύουν πραγματικά. Ωστόσο, και εδώ
πιστοποιείται η αντοχή του ανθρώπου, η παίδευση της προσωπικότητας, συνεχής
δηλαδή παιδεία και φωτισμός, συνιστά διακινδύνευση, ωραίο κίνδυνο, όπως έλεγε ο Πλάτων.
Νομίζω πως οφείλουμε σ’ αυτό το σημείο να
επιστρέψουμε στο σύγχρονο ελληνισμό ο οποίος βρίσκεται πολύ κοντά στην Ευρώπη,
στην από πολλές απόψεις πνευματική του κόρη. Είναι σαφές πως τα μεγάλα
προβλήματα τα οποία απασχολούν τον ευρωπαϊκό χώρο είναι και ελληνικά
προβλήματα, ό,τι κι αν λένε κάποιοι αντιευρωπαϊστές στην προσπάθειά τους να
καλλιεργήσουν το μύθο της καθ’ ημάς
Ανατολής. Αλίμονό μας αν ήμασταν Ανατολή, αλίμονό μας αν οι Πλάτων,
Αισχύλος, Αριστοτέλης, Θουκυδίδης, Δημόκριτος και τόσοι άλλοι Μεγάλοι μας ήταν
ανατολικοί. Δε θα ’βρισκαν τη συνέχειά τους στον Descartes, Berkeley, Kant,
Spinoza, Leibniz και τόσους άλλους, αλλά σε βεζίρηδες, σε μαχαραγιάδες, σε
χαρέμια και δεν ξέρω πού αλλού. Δεν υποτιμάμε τους Ανατολικούς, κάθε άλλο. Δεν
είμαστε όμως ανατολικοί. Το μεγάλο μας δυστύχημα είναι ότι υπήρξαμε υπόδουλοι
ενός ανατολικού λαού, κάτι το οποίο μας οδήγησε στα κράσπεδα του αφανισμού. Γι’
αυτό ακριβώς και η απόστασή μας απ’ το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι στο οποίο όμως
μπορούμε να αντικρίσουμε την πολιτισμική μας συνέχεια, όσες κι αν είναι οι
επιμέρους ασυνέχειες, οι δυσκολίες, τα προβλήματα. Πανθομολογείται λ. χ. η
αιωνιότητα της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και κυρίως η παρουσία του πλατωνισμού
όχι μόνο στη φιλοσοφία, αλλά και δε άλλες σχολές έρευνας και σκέψης. Μόνοι στην
ευρωπαϊκή φιλοσοφία βρίσκουμε αναδημιουργική συνέχεια και μόνο διαμέσου των
επιτευγμάτων του ευρωπαϊκού πολιτισμού είμαστε σε θέση να αναπροσλάβουμε
αναδημιουργικά το μήνυμα της Μεγάλης Ελληνικής Παράδοσης.
Είναι βέβαιο πως η ευρωπαϊκή παιδεία είναι
αδιανόητη χωρίς τον Ελληνισμό. Είναι όμως εξίσου βέβαιο πως χωρίς το σύγχρονο
ευρωπαϊκό κεκτημένο αδυνατούμε να εκτιμήσουμε το βάθος και την αιωνιότητα του
ελληνικού λόγου. Ο τελευταίος είναι βέβαια οικουμενικός, προσλήφθηκε
δημιουργικά απ’ την Ευρώπη, αλλά για μας τους σύγχρονους Έλληνες θα αποτελεί
δυναμικό και ανυπέρβατο προηγούμενο ενόψει του παιδευτικού ιδεώδους το οποίο
οφείλουμε να πραγματώσουμε. Ήδη, τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει η
ελληνική παιδεία ανακύπτουν καθώς θεωρούμε τη σχέση μας με το ευρωπαϊκό
γίγνεσθαι και μάλιστα μακριά από προκαταλήψεις που διαπάλλονται από αισθήματα
ανωτερότητας ή κατωτερότητας, κατά τις περιστάσεις. Έτσι, κανένας οπτιμισμός
δεν είναι επιτρεπτός, όπως και καμιά πεσιμιστική προοπτική δεν οδηγεί πουθενά. Γνωρίζουμε
πως ο Ελληνισμός διασώθηκε και μάλιστα κατά περιόδους κρίσεων οι οποίες ήταν
οριακές. Σήμερα, στον ιστορικό ορίζοντα, δε διαβλέπουμε άμεσους κινδύνους,
εκτός βέβαια απ’ το βασικό και πάντοτε ελλοχεύοντα: Ο εαυτός μας συνιστά τόσο
τη μεγαλύτερη εγγύηση, όσο και την πιο επικίνδυνη απειλή. Δε νομίζω πως η νέα
εποχή της νεωτερικότητας, της παγκοσμιοποίησης και της ηλεκτρονικής (οι όροι
είναι και σχετικοί και αμφίβολοι αν τους αντικρίσουμε διιστορικά) είναι πιο
προκλητική για μας από ό,τι για τους άλλους Ευρωπαίους. Είναι πρόκληση,
πρόκληση προς τον άνθρωπο απ’ τα έργα του ανθρώπου. Μπορεί να κραταιώσει τόσο
την ανθρώπινη ελευθερία, όσο και την ανθρώπινη δουλεία. Είναι όμως αδύνατο να
θεωρήσουμε τον άνθρωπο υπό το πρίσμα δύο απόλυτων επιλογών. Η ιστορία του μας
δείχνει πως παλινωδούσε και θα παλινωδεί ανάμεσα στις έσχατες διακινδυνεύσεις
χωρίς να παραδίδεται ολοκληρωτικά στη μία ή στην άλλη. Αυτό είναι εξάλλου το
νόημα του πολιτισμού.
Ήδη, μπορούμε να πούμε πως η δύναμη του
Ελληνισμού βρίσκεται στην παιδεία του, στο παιδευτικό του ιδεώδες το οποίο
όρθωσε τη μεγάλη κλασική του παράδοση. Τίποτε δε μπορεί να άρει αυτό το
δεδομένο, εκτός από μας τους ίδιους και εδώ η ευθύνη μας είναι μεγάλη. Εδώ θα
κριθεί η παρουσία μας και η ικανότητά μας να προσλάβουμε δημιουργικά ό,τι η
ευρωπαϊκή παράδοση συνέχισε, ώστε στον ενιαιοποιημένο χώρο της κοινωνίας και
του διαλόγου των πολιτισμών να μπορούμε να είμαστε κοινωνοί του ωραίου και
μέτοχοι του ό,τι φέρουμε ως έθνος. Προκύπτει πως η παιδεία μας οφείλει να
αγκαλιάσει αυτό το ιδεώδες χωρίς προκαταλήψεις, αλλά με πάθος και
αποφασιστικότητα. Έχουν γίνει βήματα (εννοώ την τελευταία πεντηκονταετία) τα
οποία είναι απτά, όση γκρίνια κι αν υπάρχει, όσο παράπονα κι αν ακούονται.
Όμως, απαιτούνται πολλά απ’ την πραγμάτωση των οποίων θα εξαρτηθεί η περαιτέρω
πορεία μας. Πολλά που μόνο με συναίνεση και πραγματική θέληση θα επιτύχουμε,
όσο κι αν είναι τα προβλήματα, όποιες δυσκολίες κι αν ανακύψουν. Υπάρχει ένα
βασικό αξίωμα το οποίο οφείλουμε να τιμήσουμε: Ο Ελληνισμός ως ιδέα που αγκαλιάζει
την ανθρώπινη φύση είναι πια κτήμα όλων των λαών. Ας το συνειδητοποιήσουμε με
πραγματικά ειλικρινή διάθεση. Θα είναι και η πάντα αναγεννητική δύναμή μας.
Νίκος Μακρής, Δρ. Φ.
πόδοση διάλεξης που δόθηκε στις Βρυξέλλες το
2006
