βιβλία του νίκου μακρή

βιβλία του νίκου μακρή
The School of Athens-Raphael (Apostolic Palace, Vatican City)

Σάββατο 25 Οκτωβρίου 2014

ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ


            ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Στη φιλοσοφία επίσης, όπως και στην ποίηση, ο ταλαντούχος δημιουργεί τις ομορφότερες εντυπώσεις πρωτοτυπίας, ενώ ταυτόχρονα διασώζει τις πιο βέβαιες και τις πιο αποδεκτές αλήθειες απ’ την αδυναμία η οποία οφείλεται στην οικουμενική τους αναγνώριση.
Samuel Taylor Coleridge, The  friend, σελ. 390

Είναι γνωστό πως η φιλοσοφία και  ποίηση έχουν συγγένειες οι οποίες επαναπαύονται στην ίδια την πνευματική δημιουργία και στις μύχιες εκζητήσεις της. Έχουν βέβαια γραφεί τόσα και τόσα τα τελευταία χρόνια, μα για να δούμε το θέμα μας όσο πιο βαθιά, οφείλουμε να προσεγγίσουμε το είναι αυτών των δύο πνευματικών δραστηριοτήτων οι οποίες καταξιώνουν το ανθρώπινο πνεύμα και το καταστέφουν με ατίμητα δώρα.
Είναι σαφές πως η ποίηση ως βασική λογοτεχνική έκφραση είναι αναπόφευκτα το ‘αντικείμενο’ έρευνας της αισθητικής και αυτή η αλήθεια δικαιώνει εκ των προτέρων κάθε προσπάθεια προσέγγισής της . Για να είμαστε ακριβέστεροι, η μοναδική προσέγγιση της ποίησης δεν είναι παρά φιλοσοφική, αν θέλουμε να  εμβαθύνουμε στον όρο αισθητική. Ήδη όμως τα πεδία ‘συγχέονται’ κατά το ότι, αν η μόνη δυνατή προσέγγιση της ποίησης είναι φιλοσοφική, η κριτική, η λογοτεχνική κριτική, απορροφάται απ’ την αισθητική και έτσι η ποίηση δεν είναι παρά μαρτυρία της φιλοσοφίας.
Ας μην ξεχνάμε πως οι βασικοί χαρακτήρες της ποίησης είναι δύο: Ο ουτοπικός και ο συμβολικός. Ακολουθεί το μέγα συμβαίνον της προσωποποίησης του φυσικού κόσμου απ’ το υποκείμενο με τους μύριους ιριδισμούς των σχημάτων λόγου τα οποία συναντάμε σε όλες τις μορφές ποίησης ανεξάρτητα από τεχνοτροπίες, εναύσματα και πολιτισμικές περιόδους. Τι δηλώνουν όμως αυτά, πέρα απ’ τα καθαρά ποιητικά στοιχεία, όπως η μουσικότητα, το μέτρο, ο ρυθμός;
Ήδη, επισκεπτόμαστε το βάθος, την εμφωλεύουσα φιλοσοφική διάθεση με την οποία ο κόσμος ενδύεται την πολυτιμότερη μαγική αλουργίδα του, την ποιητική. Αυτή η αλήθεια, πανταχού παρούσα, διαμηνύει κάποιες βαθύτερες απαρχές.
Είναι όμως έτσι ακριβώς;
Ό,τι μπορούμε να πούμε με την πρώτη ματιά είναι πως ο ποιητικός λόγος, ως έξοδος απ’ την καθημερινή συμβατικότητα ή ως προσπάθεια να δώσει περιεχόμενο και στις πιο απλές εκφράσεις της ανθρώπινης ζωής, αποτελεί υπέρβαση του φαινομένου κόσμου, συνιστά δημιουργική υποψία και εκφράζει οπωσδήποτε διαθέσεις τις οποίες δε διακρίνουμε στον ορώμενο βίο μας. Είναι μια πρώτη μεταφυσική της ανθρώπινης μοίρας, όσο κι αν τα υλικά της, οι τρόποι έκφρασής της στηρίζονται στο μυθικό κόσμο και στη συμβολική του φορά. Είναι μαρτυρία, φιλοσοφική μαρτυρία και μάλιστα πριν την ανατολή της φιλοσοφικής σκέψης. Αυτό βέβαια δε σημαίνει πως με την ανατολή της φιλοσοφίας η ποίηση υπερβαίνεται. Εμβαθύνοντας ακόμη περισσότερο, διακρίνουμε πως το ποιητικά εκφράζεσθαι δεν είναι κάτι το οποίο εισβάλλει στην ανθρώπινη φύση εκ των έξω, αλλά αποτελεί κορυφαία μαρτυρία της συνάντησης της αμεσότητας του ανθρώπου με την εξωτερικότητα. Η τελευταία συλλαμβάνεται συναντιληπτικά, ο άνθρωπος κοινωνεί με την εξωτερικότητα και θεωρεί την ποιητική της, την ποικιλομορφία του κόσμου, τα σχήματα και τις μορφές του, τους ήχους του και τις μύριες αποχρώσεις του όχι ως κάτι το ξέχωρο απ’ τη απ’ τον προσωπικό του παλμό, απ’ τις σχηματιζόμενες εντυπώσεις του. Κατά βάθος, άνθρωπος και κοσμικό γίγνεσθαι συναναδύονται και μάταια θα αναζητούσαμε τι προηγείται. Ο κόσμος αποκαλύπτεται στον άνθρωπο ποιητικά και ο άνθρωπος αυτοσυλλαμβάνεται ως κοινωνός της κοσμικής ενέργειας κατά ποιητικό τρόπο. Υπάρχει η αρχέγονη ποιητική του κόσμου η οποία δεν είναι άσχετη με την εκστατική έξοδο του ανθρώπου, με τους παλμούς της αμεσότητάς του.
Ήδη αντιλαμβανόμαστε πως και η φιλοσοφική διαπορία ελαύνεται απ’ τις ίδιες αφετηρίες καθώς το πρώτο ξύπνημα της φιλοσοφικά αναδυόμενης συνείδησης δεν είναι τίποτε άλλο παρά προσπάθεια εισβολής στο είναι των πραγμάτων, αρχής γενομένης απ’ την ίδια μας τη φύση. Το αυτό όμως θα μπορούσαμε να πούμε και για τη θρησκευτική εκδίπλωση της προσωπικότητας, όπως και για το γενικότερο φαινόμενο της τέχνης η οποία ποτέ δεν περιγράφει, αλλά εκδιπλώνει τους υπαρξιακούς προβληματισμούς μέσω των υλικών τα οποία διαθέτει, μέσω των εμπειρικών τις οποίες της προσφέρει ο έγχρονος βίος…Υπάρχει με άλλα λόγια μια κοινή αφετηρία την οποία δε θα μπορούσαμε να αρνηθούμε χωρίς να κινδυνεύσουμε να αποπροσανατολισθούμε πνευματικά.
Βεβαίως υπάρχουν και διαφορές, αλλά καλούμαστε να επανέλθουμε στη θεματική μας.

Αναγνωρίζεται πως η φιλοσοφία κινείται με αφετηρία το λόγο, τις έννοιες, τη λογική συνέπεια των συλλογισμών της, την αυστηρή προσήλωσή της στην αυστηρά λογική-κριτική μέθοδο. Είναι αναμφισβήτητο, χωρίς να είναι αποκλειστικό. Σε όλα τα μεγάλα συστήματα διακρίνουμε και μιαν αλήθεια η οποία επισφραγίζει εκ των ένδον ό,τι προηγείται. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι πήγαν πολύ πιο πέρα, προσπάθησαν να επισκοπήσουν τι κινεί στο θαυμασμό, στη γνώση, στην έκπληξη, στην αναζήτηση. Διαπίστωσαν πως ο λόγος καταγράφει πάντα αλήθειες οι οποίες τον υπερβαίνουν, πως το λογίζεσθαι δεν είναι παρά η επιφάνεια και ο τρόπος καταγραφής, έκφρασης δηλαδή των συλλαμβανομένων αληθειών.
Δε χρειάζεται να παραθέσουμε γνώμες κράτιστων λογικομαθηματικών για να συνειδητοποιήσουμε πως ο λόγος δεν αποδεικνύει τίποτε, πως η περιγραφική του δεινότητα δεν οδηγεί στο υποχρεωτικά αποδεκτό… Υπάρχει κάτι βαθύτερο και αυτό το ονομάζουμε ποιητική της φιλοσοφίας. Ας  δούμε όμως από πιο κοντά. Κατά βάση, βρισκόμαστε στον κόσμο και η αυτοσύλληψή μας ως ένσαρκων-έγχρονων όντων δεν προκύπτει αλλά αναδύεται ως πρωτοπληροφορία η οποία πορίζει με νόημα. Αυτό δεν εξάγεται λογικά, δεν είναι δυνατό, αλλά αποτελεί ‘έσωθεν’ βεβαιότητα η οποία και καθορίζει την πορεία μας. Ναι, η χωρικότητα της ύπαρξης, η συναντιληπτική ενσυναίσθηση, η κοινωνία μας με το φυσικό γίγνεσθαι, γαλουχούν το φιλοσοφικό θαυμασμό και καθιστούν τα φιλοσοφικά φτερουγίσματα ποιητική εκστατική πνοή και εμπνοή, κοινωνία με την ποιητική του κόσμου, ποιητική της οποίας όλοι μας είμαστε μέτοχοι.
Υπάρχει επομένως μια αναμφισβήτητη ποιητική πνοή η οποία εμπνέει το φιλοσοφικό
 κάματο του ανθρώπου, κάτι το οποίο δε συναντάμε μόνο στη συνάντηση φιλοσόφων και ποιητών, όπως στο έργο του  Bruno,Heidegger, Marcel, Nietzsche και πολλών άλλων, αλλά στην ίδια την ποητική δυναμική. Ποιος αμφιβάλλει ως προς την ποιητική χάρη και γοητεία του πλατωνικού έργου; Ποιος δε θα μπορούσε να συναντήσει ποιητική πνοή στο έργο των Schelling, Fichte, Hegel, Bergson και τόσων άλλων; Μήπως όμως και οι αφετηρίες της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη δεν είναι ποιητικές; Ο Σταγιρίτης θεωρεί τη φύση και την εντελεχειακή της δομή ποιητικά και πιστεύει πως το κοσμικό γίγνεσθαι κατευθύνεται προς το κάλλος. Φυσικά, προσφυγή στους προσωκρατικούς θα μας έπειθε περισσότερο, αλλά δε νομίζουμε πως η παράθεση ονομάτων και χωρίων είναι το ουσιώδες.
Το ουσιώδες συνίσταται στη σύλληψη της βαθιάς ποιητικής εμπνοής η οποία είναι ποιητική, δημιουργική. Θα λέγαμε μάλιστα πως η φιλοσοφία φωτίζει κάτι το πάγκοινο, κάτι όμως το οποίο ελάχιστα συνειδητοποιούμε.
Πρόκειται για την αλήθεια η οποία επαναπαύεται στην αρχή των μυστικών ριζωμάτων του ανθρωπίνου είναι. Όσοι πιο πολύ συνειδητοποιούμε το άρρητο του ανθρώπου, τόσο περισσότερο σπεύδουμε να προσδιορίσουμε το λέγειν του φαίνεσθαί του. Όσο πιο ισχυρή είναι η μυστική πρωτοπληροφορία, τόσο περισσότερο είμαστε σε θέση να κατανοούμε το λογικά φαινόμενα, τη φορά του λόγου, τη δυναμική του νοήματος, την ισχύ του λόγου και όλους τους χώρους της φιλοσοφικής προβληματικής. Η πηγή όμως παραμένει ανέκφραστη και σ’ αυτό το σημείο έγκειται η ποιητική της φιλοσοφίας, των φιλοσοφικών αφετηριών.
Αυτό όμως δε σημαίνει πως η φιλοσοφία είναι μορφή ποιητικής έκφρασης. Η ποίηση έχει μεν κοινές αφετηρίες με τη φιλοσοφία, αλλά προχωρεί διαφορετικά, ακολουθεί τη μουσική του λόγου, το ρυθμό του κοσμικού και προσωπικού συμβαίνοντος, εκφράζεται συμβολικά και ουτοπικά, κτίζοντας και ανακτίζοντας τον κόσμο και τα αιτήματα της ύπαρξης προσφεύγοντας σε σχήματα με πολυποίκιλτους ιριδισμούς, διαθλώντας το συναίσθημα και ωθώντας το στα δημιουργικότερα όριά του. Είναι μυθική, όποιες ι αν είναι οι σχολές και οι τεχνοτροπίες κατά καιρούς…Ακούστε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα: Μία φυναίκα λούζεται στην άμμο/ και πέφτουν τα φιλιά της στον αφρό (Εμπειρίκος), μία γυναίκα Μαρία Νεφέλη/ με το νυχτικό της στον άνεμο/ ιπταμένη και αποκοιμισμένη (Ελύτης), γιατί η ποίηση αιωνίζει: Μοχάχα ο ποιητής στην προσευχή του ήξερε και ξςχώριζε μια θεϊκή στιγμή, κι αυτήν προσφέρει/ εικόνα Ωραιότητας σταματημένη (Παπατσώνης), αφού στη θεία λήθη του τετριμμένου τέτοιαν ώρα οι ψυχές διψούν και πάνε/ στης λησμονιάς την κρουσταλλένια βρύση (Μαβίλης). Στην ποίηση, για να επικλήθώ έναν όμορφο λόγο του Breton, βρίσκεται η αιωνιότητα αιχμαλωτισμένη στην ίδια τη στιγμή. Αυτό διακρίνουμε στον Ύμνο στη νοητή ωραιότητα του Sheley, στο Δάντη, όπου η Βεατρίκη ομολογεί μα και γιατί χωρίς τη χάρη η μνήμη/ πιο δύσκολα ιο ανείπωτο  ιστοράει, στο Rimbaud (Ω γονιμότητα του σύμπαντος και απεραντοσύνη του πνεύματος), στον Goethe, στο Σολωμό, στο Σικελιανό, κ.ο.κ. Ένας μεγάλος και ευαίσθητος φιλόσοφος, θεωρός της ποίησης και της αισθητικής δημιουργίας γενικότερα, ο Schopenhauer, λέγει πως η μουσική και η ποίηση αποτελούν τη μεταφυσική κάθε φυσικού φαινομένου. Ήδη ο Trakl επιμαρτυρεί: Του ανθρώπου το χρυσό ομοίωμα/ Να κατάπινε το παφωμένο κύμα της αιωνιότητας.
Κατανοούμε έτσι πως το είναι της ποίησης είναι ανέκφραστο. Αποδιαστελλόμενος ο ποιητής, κοινωνώντας με το μυστικό παλμό των πραγμάτων, συναντάει το ύστατο είναι του και φθέγγεται φιλοσοφικά. Ναι, οι μεγάλες στιγμές της ποίησης είναι στιγμές μεγάλων αποκαλύψεων και γι’ αυτό φιλοσοφικές. Διαπιστώνουμε επομένως  κοινές συναντήσεις, όπως και κοινές αφετηρίες, παρόλο που η πορεία είναι διαφορετική.
Βέβαια, η πρόκληση είναι μεγάλη και θα απαιτούνταν τόμοι ολόκληροι ως ‘υλικό’ επιμαρτυρίας. Κι όμως, όπως μας λέγει ο Coleridge, ρομαντικός ποιητής και φιλόσοφος, ό,τι είναι οικουμενικά αναγνωρισμένο, κινδυνεύει να φθαρεί και σ’ αυτό συνίσταται το δαιμόνιο της φιλοσοφικής και της ποιητικής δημιουργίας. Ακόμη περισσότερο, επειδή η ενότητα της ανθρώπινης αναζήτησης είναι αναμφισβήτητη, διαπιστώνουμε πως κάθε μεγάλη δημιουργία ενέχει και φιλοσοφική σπουδαιότητα. Αυτό δεν αφορά μόνο τις επιστήμες του ανθρώπου, αλλά διαπλώνεται δε όλους τους χώρους του πνεύματος και της επιστήμης.

Υπ’ αυτό το πνεύμα, όλες οι διαστάσεις της ζωής μας, ιδωμένες στο βάθος τους και μακριά απ’ τη λήθη του εφήμερου και αναυθεντικού, εμπνέονται από φιλοσοφική ποιητική, έχουν ποιητική και φιλοσοφική σπουδαιότητα.

ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ           2006




Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου