ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ
Έχουμε συχνά την εντύπωση πως ο
μύθος εκφράζει ένα ξεπερασμένο στάδιο της ανθρώπινης σκέψης και πως με την
ανατολή του λόγου συνιστά κάτι το οποίο δεν έχει σχέση με τις εκζητήσεις του
σύγχρονου ανθρώπου. Αν όμως προσπαθήσουμε να εισβάλουμε στα άδυτα της μυθικής
σκέψης, θα κατανοήσουμε πως όχι μόνο δεν είναι ξεπερασμένη, αλλά πως αποτελεί
και θα αποτελεί συνθέτουσα του λογίζεσθαι.
Υπάρχει κατά πρώτο λόγο μια
βασική αλήθεια: Μύθος σημαίνει λόγος, λέγειν, κυρίως, αφηγείσθαι, διηγείσθαι
και αυτό προδίδει κάτι σημαντικό. Το αφηγείσθαι ανήκει σε προχωρημένο στάδιο
της ανθρώπινης εξέλιξης, δεδομένου ότι τα προμυθικά στάδια, πολλά και ποικίλα,
δε διακρίνονταν για κάτι το οποίο ανέτειλε με το μύθο: Ο προμυθικός άνθρωπος
δύσκολα συνειδητοποιούσε τη σχέση αλλά και τη διαφορά του με το φυσικό
γίγνεσθαι και με το μεταβάλλεσθαι των φαινομένων. Δεν είχε συνειδητοποιήσει πως
η σκέψη του ήταν κάτι το διαφορετικό απ’ τα φυσικά στοιχεία, ο χρόνος δεν ήταν
ούτε κυκλικός. Ήδη οι πρώτες μορφές θρησκευτικότητας (πρωτογενής πανθεϊσμός,
νατουραλισμός, ανιμισμός, φετιχισμός, κ.ο.κ.) μηνύουν αυτήν την πραγματικότητα
η οποία δεν έχει βέβαια υπερβαθεί ολοκληρωτικά γιατί αγγίζει κάποια ριζώματα
του ανθρωπίνου είναι.
Με το μύθο τα πράγματα αλλάζουν,
πρωτινά στοιχεία εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά ο άνθρωπος αρχίζει να κατανοεί
τη διαφορά του απ’ το κοσμικό γίγνεσθαι το οποίο ρωτάει, απ’ το οποίο περιμένει
κάτι (κοσμολογικοί μύθοι), με το οποίο συνεργάζεται (θεογονία, ανθρωπογονία).
Είναι μάλιστα ενδεικτικό: Σε όλα τα πάνθεα, προ των θεών, υπήρχει η αρχέγονη
θεότητα, η Tiamat, το Χάος και μαζί της η γαία η
ευρύστερνος και ο έρως, όπως μας
διασώζει ο Ησίοδος. Η μυθική σκέψη οικοδομείται απ’ το χάος και αυτό έχει
μέγιστη σημασία, γιατί υπό τον όρο νοείται η αρχέγονη και αιώνια σχέση του
ανθρωπίνου είναι με το χώρο, με τον άπειρο χώρο ο οποίος , αντιληπτός,
ταυτίζεται με το απολύτως νοείν.
Ήδη, θεμέλιο της μυθικής σκέψης
είναι το αθεμελίωτο απ’ το οποίο παράγεται πια ο μυθικός λόγος και χρόνος, ο
κυκλικός χρόνος με τις τόσες και τόσες διηγήσεις, παραδοξότητες, συμβολισμούς
και αλληγορίες. Ένα ορφικό απόσπασμα μας πληροφορεί πως οι μύθοι δια των σπαραγμών δηλούσι το ανθρώπινο
πεπρωμένο και τη σχέση του με τη μυθική υπερβατικότητα η οποία όμως καθαίρεται
μέσω της αλληγορίας. Ο μυθικός λόγος επομένως είναι λόγος, λέγειν, προϋποθέτει
την αιτία και το αποτέλεσμα, θεμελιώνεται στη διαφορά ανθρώπου και φυσικής
τάξης, συλλαμβάνει το υπερβατικό ανθρωπομορφικά, αλλά σιγά και προοδευτικά
εισβάλλει στο ίδιο το είναι του ανθρωπίνου καθώς αποδιαστέλλει την
υπερβατικότητα με αρνητικούς χαρακτήρες. Είναι σαφές: Οι μεγάλοι μύθοι είναι
πιο πραγματικοί και απ’ τις μέγιστες επιστημονικές θέσεις και δεν απαιτείται
παρά η μνεία δύο ή τριών: Η πτώση του ανθρώπου, η προμηθεϊκή ιδέα, το φαούστειο
πνεύμα, τα πάθη των θεών για τους ανθρώπους….Με το μύθο ο άνθρωπος εκκινεί
ριζικά και φωτίζει το προμυθικό του είναι, αγγίζει την αιωνιότητα, ετοιμάζει το
δρόμο στην επιστήμη, στην φιλοσοφία και δεν έχουμε παρά να θυμίσουμε τις
γνωστές επεκτάσεις του μυθικού πνεύματος: Αστρολογία, αλχημεία, μαγεία,
αριθμοσοφία, θεουργία.
Η αρχική εκκίνηση απ’ την
εξωτερικότητα επομένως άγεται αργά ή γρήγορα στην ανθρώπινη αμεσότητα και στη
σχέση της με τον κόσμο. Ήδη, απ’ το σύμπαν του μύθου παράγεται ένας κόσμος τον
οποίο μπορούμε να θαυμάσουμε σε μεγάλα έργα του πνεύματος, σε πραγματικά
αριστουργήματα Παραθέτω χαρακτηριστικά
αποσπάσματα των Βεδών, των Ουπανισάντ και της Μαχαμπαράτα τα οποία είναι όντως εκπληκτικά: Η ιερή μορφή γεννήθηκε στην Ανατολή/ ανακαλύφτηκε απ’ τον βλέποντα απ’
την απαστράπτουσα κορυφή των κόσμων./ Της αποκάλυψε τις βαθιές της όψεις, τις
εγγύτατες:Είδε τη μήτρα του είναι και του μη είναι.[1]Στην πρώτη ηλικία των
θεών/ το είναι γεννήθηκε απ’ το μη είναι[2]Το απαστράπτον αιώνιο
Εγώ το οποίο είναι στη γη, το απαστράπτον αιώνιο εγώ το οποίο ζει σ’ αυτό το
σώμα, είναι ένα και το αυτό: Είναι αθανασία, είναι πνεύμα, είναι όλα.[3]Το πρώτο δάσος είναι η
κοιλάδα των δακρύων (samsara), η κοσμική, ενώ το
απρόσιτο δάσος (στο οποίο ο βραχμάνος πήγε κατόπιν) είναι το βάθος της γήινης
ανακύκλησης. Το πηγάδι είναι το σώμα των ζώντων όντων. Το μεγάλο φίδι που
κατοικεί στο βάθος του πηγαδιού είναι ο χρόνος ο οποίος καταστρέφει τα ένσαρκα
όντα. Είναι ο παγκόσμιος καταστροφέας. Έτσι γυρίζει ο τροχός της μετενσάρκωσης,
όπως τον γνωρίζουν οι σοφοί…Είναι η αιώνια επιστροφή στον κόσμο στον οποίο
καταδικάζονται τα θνητά δημιουργήματα…Τα όργανα των αισθήσεων και της δράσης
είναι τα άλογα, η διάνοια των πράξεων είναι τα χαλινά…Ο άνθρωπος ο οποίος
δάμασε τις αισθήσεις του και ξερίζωσε το θυμό και τη φιληδονία, ο οποίος είναι
πάντα ικανοποιημένος και λέει την αλήθεια, αγγίζει τη διαύγεια.[4] Σε μένα κατοικούν τα
όντα, μα δεν κατοικώ εγώ σ’ αυτά, των όντων δημιουργός, των όντων στήριγμα
είναι ο εαυτός μου και όχι των όντων κάτοικος (σελ. 191)…γιατί ο άνθρωπος
εκείνος ο οποίος δεν ταράσσεται απ’ αυτά, , ο σταθερός που μένει ο ίδιος και
στα δυσάρεστα και στα ευχάριστα, αυτός, ω πρώτε ανάμεσα στους άνδρες, είναι
άξιος για την αιώνια ζωή. (Μπαγκαβάτ…σελ. 55)
Σύντομη η περιήγησή μας στα άνθη
του μυθικού πνεύματος, μα αποκαλυπτική. Τα κείμενα αυτά όπως και άλλα
αναρίθμητα, αιώνια περιδέραια της κοσμικής ψυχής, στέκουν κοντά σε μεγάλα
φιλοσοφήματα και εγκλείουν μέγιστο οντολογικό κύρος. Το μυθικό πνεύμα επομένως
το οποίο ξεκινάει απ’ το μύθο συνιστά μεγάλη πραγμάτωση του λέγειν και
αυθυπερβαίνεται: Αποκαλύπτει ύψιστες αλήθειες ζωής, δείχνει, θα λέγαμε τα άδηλα
και τα κρύφια της ανθρώπινης φύσης και των μεγάλων της μεταφυσικών αναζητήσεων.
Ήδη, αναδύεται η φιλοσοφία και η
επιστήμη, κάτι το οποίο παρήχθη απ’ την αναδημιουργική προσέγγιση του μυθικού
πνεύματος στην Αρχαία Ελλάδα. Αλήθεια, τι εννοούμε με τον όρο ιστορία; Πολλοί
νομίζουν πως ιστορία είναι η ευθύγραμμα θεώρηση των γεγονότων, κ.ο.κ., αλλά
κατά βάθος θεωρούμενη αυτή η επιφανειακή ματιά, οδηγεί στο πνεύμα της ιστορικής
θεώρησης. Αν η ιστορία του ανθρώπου ξεκινάει με τα πρώτα δείγματα γραπτού λόγου
(-2700), βλέπουμε πως μύθος και ιστορία δένονται και το πρόβλημα συνίσταται
στην ουσιαστική θεώρηση της ιστορικής πραγματικότητας. Είναι βέβαιο πως όλοι οι
πολιτισμοί είναι μυθικοί, αυτό το δείχνουν τα έργα τους, αυτό αποδεικνύεται και
απ’ τη στενή τους σχέση με το θρησκευτικό πνεύμα. Και αν ακόμη εξετάσουμε τις μεγάλες περί ιστορίας θεωρίες (Ιουδαϊκή, αρχαιοελληνική, χριστιανική,
θεωρίες των Hegel, Marx, Spengler, Toynbee, των εκφραστών του
Διαφωτισμού, των εκφραστών της
κυβερνητικής, της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας κ.ο.κ), θα
διακρίνουμε πως ενέχουν πολλά μυθικά στοιχεία και εκεί που φαίνεται πως ο
ορθολογισμός έχει τον κύριο λόγο. Ας μη μας διαφεύγει πως οι μεγάλες αξίες των
πολιτισμών, μεγάλες αξίες οι οποίες πιστοποιούν την ενότητα του ανθρώπου, απ’
τον πρωτόγονο μέχρι το σύγχρονο, επωάστηκαν στο πνεύμα του μυθικού λόγου για να
λαμπρυνθούν στη συνέχεια απ’ το φιλοσοφικό λόγο και απ’ την υψηλή θρησκεία.
Διακρίνουμε πως υπάρχει πάντα ένα
μυθικό υπόστρωμα στην ιστορία, κάτι χωρίς το οποίο δεν είναι δυνατή η θεώρηση
του ιστορικού ανθρώπου. Ας δούμε ένα κείμενο ενός ριζοσπαστικού αρνητή: Όλα πεθαίνουν, όλα ξανανθίζουν, ο κύκλος της
ύπαρξης γυρίζει αιώνια…Σε καθένα απ’ τους διαδοχικούς κύκλους της ανθρώπινης
ιστορίας υπάρχει πάντα η ώρα κατά την οποία για έναν απομονωμένο άνθρωπο,
κατόπιν για πολλούς εγείρεται η παντοδύναμη σκέψη της Αιώνιας Επιστροφής όλων
των πραγμάτων …[5]
Νοσταλγία του μυθικού χρόνου ή
αναζήτηση των υστάτων; Αν προσέχαμε, θα διακρίναμε κάτι σημαντικότερο: Είτε
αναστραφούμε με την εγελιανή, την μαρξιστική, τη σπεγκλεριανή κ.ο.κ. θεώρηση
της ιστορίας, προσκρούομε σε μια βασική αλήθεια απ’ την οποία ο άνθρωπος είναι
αδύνατο να απαλλαγεί: Η ιστορία έχει μυθικό υπόστρωμα, και όταν ακόμη τη
θεωρούμε υπό το πρίσμα του ακραιφνέστερου ορθολογισμού. Υπάρχει κάτι το οποίο
δεν είμαστε σε θέση να υπερβούμε και είναι νομίζω καθοριστικό στοιχείο της
φύσης μας. Ο άνθρωπος είναι κατά βάθος ον το οποίο δε μπορεί να εκφρασθεί παρά
συμβολικά, μυθικά. Όλα είναι σύμβολα και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η
περίφημη συμβολική λογική. Εκφραζόμενος με σύμβολα ο άνθρωπος, εκμυθεύει ό,τι
θέλει να τονίσει, το διαπλάθει μυθικά, συμβολικά, διηγούμενος, ιστορώντας,
εξαπλουστεύοντας κάποτε, σχηματοποιώντας. Το πρόβλημα συνίσταται στο κατά πόσο
οι μυθικές μας εκφράσεις διεγγίζουν το πραγματικό και δεν παρασύρονται στη δίνη
των μυθομανών κατασκευών όμοιων με τόσες
και τόσες των μυθικών χρόνων. Ο άνθρωπος γίνεται ιστορικά αγνώριστος όχι απ’ τη
μυθική του διάθεση, αλλά απ’ τη μυθομανία του η οποία δεν είναι παρά μεταμφίεση
του πάθους και του εγωισμού. Πόση μυθομανία δεν υπάρχει λόχου χάρη στις
ολοκληρωτικές ιδεολογίες οι ποίες ταλάνισαν τον, υποτίθεται, πολιτισμένο και
φωτισμένο άνθρωπο του Διαφωτισμού; Πόση μυθομανία υπάρχει στις αισιόδοξες
κραυγές εκείνων οι οποίοι, πολεμώντας το μύθο, κατασκεύασαν δικούς τους και
μάλιστα χοντροειδείς; Ναι, ο άνθρωπος είναι μυθοδίαιτο ον, όπως έλεγε ο
αείμνηστος φίλος και βαθύς στοχαστής Χρήστος Μαλεβίτσης. Είναι, θα συμπλήρωνα,
γιατί η ίδια του η φύση είναι μυθική ως έκφραση, μα το είναι της μυθικότητας
δεν είναι παρά το πνεύμα και οι πολυποίκιλτοι ιριδισμοί του. Μυθικός ως
φαινόμενο ο άνθρωπος, τείνει να δείχνει την ουσία η οποία του διαφεύγει και εδώ
η ιστορία είναι πολύτιμος σύμβουλος. Δεν αποκαλύπτεται απλά ως ριζωμένη στο
μύθο, δε διαπιστώνεται έτσι το μυθικό της υπόστρωμα, αλλά φωτίζεται και κάτι
άλλο. Η όψη της είναι μυθική, το πρόσωπό της είναι καθαρά μυθικό. Δεν εννοώ
μόνο τους μεγάλους θρύλους και μύθους με τους οποίους γεννήθηκαν και
μεγαλούργησαν ιστορικά πολλοί μεγάλοι λαοί, αλλά κάτι το οποίο καταρδεύει τον
ιστορικό χρόνο και σήμερα. Μιλούν πολλοί για την ανατολή του λόγου ως φωτός που
θα οδηγήσει τον άνθρωπο σε νέους δρόμους μετά την παρακμή των μυθικών
πολιτισμών. Άλλοι κάνουν λόγο για την περίφημη νεωτερικότητα η οποία αποδιαλύει
κάθε παλαιά νοσταλγία, διήγηση και θεώρηση του ανθρώπου. Δε θα ασχοληθούμε με
αυτές τις εξαπλουστευτικές θεωρήσεις οι οποίες καταπίπτουν από μόνες τους. Θα
μιλήσω μόνο για ό,τι καταρδεύει την ιστορία και σήμερα, κάτι δηλαδή το οποίο
θεμελιώνει το εσαεί μυθικό υπόστρωμα της ιστορίας. Προσπαθήστε να ερμηνεύσετε
τη λογοτεχνία, την τέχνη, τη μουσική, το θρησκευτικό πνεύμα, τη φιλοσοφία, την
επιστήμη χωρίς το συμβολικό τους χαρακτήρα, χωρίς τις θεωρήσεις τους, χωρίς τις
βαθιές τους εμπνοές. Ύψιστοι λογικομαθηματικοί δηλώνουν πλατωνικοί, μεγάλοι
επιστήμονες καταξιώνονται και ως καλλιτέχνες, ποιητές και λογοτέχνες
αναδεικνύουν το μυστικό πυρήνα κάθε αισθητικής εκζήτησης, πολιτικοί και
αναλυτές της επικαιρότητας μιλούν για αξίες, όλες θεμελιωμένες απ’ την εποχή
του μύθου. Άλλοι οραματίζονται μια άλλη κοινωνία, μα κάθε οραματισμός, κάθε
σχέδιο, κάθε θεώρηση έχει μυθικό υπόστρωμα. Ο άνθρωπος εκμυθεύει, διηγείται,
συμβολίζει και χωρίς να το θέλει, επαναλαμβάνει ό,τι και ο μυθικός άνθρωπος. Η
ιστορία είναι, ας μην αμφιβάλλουμε, το μυθικό φαίνεσθαι του ανθρώπου, ό,τι, για
να κατανοηθεί, απαιτεί, όπως ο μύθος και ο λόγος, τη σιωπή. Η σιωπή όμως της
ιστορίας επιβάλλει τη σιωπή και του μύθου. Φθάνουμε στα όρια με τα οποία όμως
ίσως ασχοληθούμε σε κάποια άλλη ευκαιρία.
Νίκος Μακρής
Δημοσιεύθηκε στη ΘΕΑ, (Θέματα Επιστημών του Ανθρώπου) 2006.
