Ελ. Γκίκας, Ποιητική της Φιλοσοφίας και Ποίηση (Αναφορά στην προσωπικότητα και το έργο του Νίκου Μακρή)

 Δημοσιεύθηκε το έργο του Ελευθερίου Γκίκα

Ποιητική της Φιλοσοφίας και Ποίηση (Αναφορά στην προσωπικότητα και το έργο του Νίκου Μακρή)

απ' τις εκδόσεις ΔΡΟΜΩΝ. Αποσπάσαμε δύο κεφάλαια του Δοκιμίου:

ΙΙΙ

      Φιλοσοφών

 

 Ω Σ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ο Σ  ο  Ν.Μ ‘’ …πολλούς  καί καλούς λόγους καί μεγαλοπρεπεῖς τίκτει ἐν σοφία ἀφθόνῳ ‘’  [ Συμπόσιον 210-γδ].Αυτό σημαίνει ότι είναι έμπλεος[ και  αττ. έμπλεως ]            φιλοσοφικού στοχασμού. Δεν διαβάζει απλώς φιλοσοφία, αλλά αναπτύσσει ακεραιωμένο φιλοσοφικό λόγο. Φιλοσοφεί  καθαρῶς τε και δικαίως, γιατί έχει εμβαθύνει στο θνήσκειν του ζην. Είναι πηγαίος και η φιλοσοφική του σκέψη δεν τρέφεται με τροφή δοξαστή. Άν έχει δεχθεί επιδράσεις αυτές τις φιλτράρει μέσα από το δικό του πνευματικό διυλιστήριο. Αν και ανεβαίνει με τον φιλοσοφικό του οίστρο σε υψηλούς φιλοσοφικούς αναβαθμούς, έως και τις  παρυφές του  άρρήτου, η σκέψη του όμως προσγειώνεται και στη λαϊκή σοφία, όταν υπογραμμίζει ότι  χωρίς τη λαϊκή σοφία δεν υπάρχει δυνατότητα προσέγγισης της σοφίας την οποία αναζητάμε.

      Σε στιγμές που βρίσκεται σε πνευματική διαύγαση γίνεται διθυραμβικός, τόσο στον προφορικό, όσο και στον γραπτό λόγο. Ο ενδιάθετος λόγος του γίνεται προπομπός των υπερβατικών του συλλήψεων  και αυτό υποδηλώνει ότι εργάζεται σύν ὅλῃ τῇ  ψυχῇ. Με άλλα λόγια η εξωτερικότητά του προϋποθέτει βαθιά εσωτερικότητα.

     Για να φτάσει όμως στη διατύπωση  υψηλών φιλοσοφικών θεωρήσεων, σημαίνει ότι έχει αποδεχθεί τη φιλοσοφία ως μέγα αγαθό το οποίο δόθηκε στους ανθρώπους από  τους θεούς, όπως αναφέρει ο Πλάτων στην πολιτεία: ἐξ’ ὧν ἐπορισάμεθα φιλοσοφίας γένος. οὗ μεῖζον ἀγαθόν οὔτ’ ἦλθεν οὔθ’ ἥξει ποτέ τῷθνητῷ γένει δωρηθέν ἐκ θεῶν (Τίμαιος, 47b).  Και ακόμη ότι  όχι η σοφία, αλλά η φιλοσbοφία  είναι  ύψιστο ιδανικό της ανθρώπινης ζωής και πάλι κατά τον Πλάτωνα .     

        Ελάχιστες προτάσεις και παράγραφοι από το δοκιμιακό του έργο αποδεικνύουν το βάθος και το πλάτος της φιλοσοφικής του σκέψης.

      Για  τη φιλοσοφία λέει:

Η φιλοσοφία συνιστά πεδίο στο οποίο αναπτύσσονται νύξεις και υπαινιγμοί . 

.  Τα όρια της φιλοσοφίας είναι τα όρια της σοφίας .

.   Το μήνυμα της φιλοσοφίας είναι κατεξοχήν  η θ ι κ  ό  χωρίς κώδικες ηθικής.

.    Ο φιλοσοφικός λόγος  είναι  εκφραστός λόγος της σοφίας . Δεν είναι μόνον  ανοιχτός, αλλά διδάσκεται  και από το μόχθο των αιώνων  και των ανθρώπων, γιατί  είναι βαθιά ανθρώπινος.

.      Το φραστό της φιλοσοφίας τρέφεται από το άφραστο.          

.       Όσο περισσότερο εμβαθύνουμε στο θνήσκειν  του ζην  μας ,τόσο αυθεντικότερα φιλοσοφούμε.

.      Η φιλοσοφία είναι  η φραστή  ιαχή του κόσμου μας , η θραύση της σιωπής  της  σοφίας.

.      To  φιλοσόφως ζην δεν είναι  παρά η προσπάθεια του αληθώς ζην, της πραγματικής εισβολής στον  κρυπτόμενο  κόσμο  της αλήθειας  που  είναι το βαθύτερο είναι του αναζητητή.

.    Το  αισθητό δεν είναι παρά η ορατή όψη του πνεύματος το οποίο δεν είναι ούτε συλληπτό  ούτε ορατό  χωρίς αυτό [δηλ  το αισθητό].  

.       Θεμέλιο κάθε λογικού ορισμού είναι η μεταφυσική αρχή που είναι ουσιαστικά απερινόητη.

.     Αντικειμενικός σκοπός της φιλοσοφίας υπήρξε και υπάρχει η αποκάλυψη του κρύφιου που υποβόσκει στις εσφαλμένες  θεωρήσεις και πλάνες .

.     Το φιλοσοφείν είναι η αγάπη για την αλήθεια η οποία όμως  δεν θα  περιγραφεί  ποτέ με συνεπή απόδειξη.  

.       Σοφία είναι ό,τι δεν είναι προσβατό στη διάνοια ,στο λόγο, στη γνώση, ό,τι συνιστά το είναι του φαίνεσθαι  σε όλες  του τις εκφράσεις, ό,τι είναι απολύτως απερινόητο. Η φιλοσοφία τρέφεται  απ’ τον ακήρατο λογισμό.

.  Το  πνεύμα φανερώνεται  διαμέσου της εξωτερικότητας και αυτό σημαίνει δια μέσου του αισθητού κόσμου.

.   Η προτεραιότητα του ηθικού προσφέρει την  κατάσταση της πληρότητας. 

.   Το  ανθρωπίνως εκφράζεσθαι είναι η ύψιστη μαρτυρία του πνεύματος .

.           Το συνυπάρχειν αποτελεί  και την αρχή έκφρασης του  ηθικού και της γνώσης .                                                                    

Δεν κατανοούμε επομένως τίποτε απ΄ το νόημα της ιστορίας, αν δεν εγκύψουμε στην  πνευματική  μας  φύση  αφήνοντας για λίγο κατά μέρος τα εκβλαστήματα του πάθους, απομακρυνόμενοι απ΄ το προσκήνιο, προσεγγίζοντας  το θεμέλιο, ό,τι συνέχει μυστικά ιστορία και πολιτισμό και μάλιστα σε πνεύμα οικουμενικής θεώρησης, ό,τι ενώνει τους ανθρώπους μακριά από κανονιστικές ηθικές και μεταηθικές που φαντάζουν  ως καρικατούρες μπροστά στη διαφάνεια της  perennitas‘. [ Από το δοκίμιο Ιστορία και πολιτισμός – Αναγκαιότητα και ελευθερία   σελ  352] .    

       Σημαίνοντας τη συνέχεια ηθικού και γνωστικού, κατανοούμε πως ό,τι προσπαθούμε να αποκαλέσουμε σοφία δεν είναι παρά το αιώνιο τελούμενο με τις απειράριθμες όψεις που αινίσσεται τη μία και μοναδική αλήθεια. Ήδη η φιλοσοφία γεωργεί αυτήν την αλήθεια και προσφέρει στον άνθρωπο τους καρπούς χωρίς να απαιτεί εκπόρθηση αυτού του αιώνιου συμβαίνοντος. Αν η σοφία είναι λογικά άληπτη, ο  φιλοσοφικός λογισμός ο οποίος τρέφεται από τον κόσμο της κομίζει τα ανθρωπίνως  εκφραστά δώρα της, γονιμοποιείται αέναα  από το άληπτό της  και προσφέρει με τις  δυνατότητές του το ανθρωπίνως εκφράζεσθαι, τα δώρα των δώρων ‘’ [Σοφία και φιλοσοφία  σελ   86].  

        Η Ατλαντίδα βυθίζεται αέναα,/ μαζί της και οι ζηλευτές υπάρξεις./ Μα αν αναθωρήσουμε τα έγκατα,/ θα βρούμε, ναι, στους νήφοντες  παροίκους  της/ τον κεκρυμένο θησαυρό  με άσπιλες επάλξεις./ Είναι το είναι μας, η πεμτουσία του ανθρώπινου/ κάλλος αιώνιο και ευγενισμένο/ ακρώρεια κι αρχή του κόσμου μας,/ λαμπτήρας γνώσης, ομορφιάς κι ελέους [Θυσία:  Προμηθέας   και Ατλαντίδα   τραγωδία, σελ 132].     

           Αγήραστες μορφές ζωής, πάλλευκες  σαν το χιόνι,                                                                 

            άγραφες και αμέριστες απ’ την πολλή φθορά     

            του χρόνου του ανάλγητου ανθρώπινης μωρίας,                          

            ασίγαστοι κρουνοί ζωής στα βάθη του ανθρώπου

             εραλδικό περίπνευμα  αγγέλων της σιγής

             σαρκώνεσθε απερίτμητα με μύριες θείες  όψεις

             σε ταπεινές απλές μορφές ανθρώπινης πνοής …

             Σας είδαν καθαρότατα με  μάτι εταστικό

             οι μυθογράφοι των καιρών, δεινοί ανθρωπολόγοι .

             οι κορυφαίες εμπνοές ολύμπιων ποιητών...

                 [Συντριβή των Συμπληγάδων –Τραγωδία,  σελ.  144 .]

                  Βεβαίως ,το άσμα του Κόσμου, η τέχνη, δεν παύει  να είναι άσμα, δεν παύει να επιστρατεύει την φύση του και να οικοδομεί με τα υλικά της. Όμως, κινητήρας αυτής της  προσπάθειας είναι η αιώνια φύση  και αυτό προδίδει το πνεύμα της τέχνης με το να  αθανατίζει το μεταβαλλόμενο. Υπ΄αυτό το πνεύμα κάθε έργο τέχνης  είναι έκφραση αληθείας ως αναδημιουργική σύλληψη των πραγμάτων μέσω του φαίνεσθαί τους. Σ΄ αυτό ακριβώς το σημείο προσεγγίζουμε περισσότερο τον ηθικό  χαρακτήρα  της καλλιτεχνικής  προσπάθειας. Δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ηθικιστική, αλλά ηθική στο νόημα το οποίο προσδίδουμε στον όρο.’’ [   Γνώση και Αλήθεια,  σελ. 164]  

          Η τραγικότητα είναι ρωγμή, βαθιά υπαρξιακή, ρωγμή που συγκλονίζει  το  υπάρχειν μας στον κόσμο περισσότερο από κάθε δυσκολία. Είναι η κορυφαία δοκιμασία με αιώνιο σημείο-σύμβολο το θνήσκειν. Επισυμβαίνει αίφνης και αντιστρέφει, ακυρώνει, καταλύει βίαια αναμονές, προγράμματα, βεβαιότητες, σκοπούς, έωλες επιθυμίες και φιλοδοξίες ,καταλύει με ένα λόγο τον κόσμο μας και δοκιμάζει τον ύστατό μας εαυτό .Είναι το πάθος του πάθους ,η ανάλωση, η φαινόμενη καταστροφή μας. Το υπάρχειν μας δεν απειλείται απλά, αλλά  καταλύεται, μα ποιος μας πληροφορεί  για την καταστροφή; [Πρώτιστη  Γνώση  σελ. 10 3]                      

           Αλλά όποιο πόνημα και αν προσεγγίσει κανείς, έστω και πρόχειρα, θα  διαπιστώσει ότι υπάρχουν διάχυτοι πνευματικοί  ιριδισμοί, πνευματικοί μαργαρίτες οι οποίοι  ‘’τρέφουν ‘’τον πνευματικό και ψυχικό κόσμο του αναγνώστη και του  δίνουν τη δυνατότητα να κατανοήσει ότι θεμέλιο της επιστημονικής   έρευνας  του δημιουργού  είναι ο θαυμασμός και η έμφυτη τάση του εἰδέναι . Ότι  ο φιλοσοφικός του ίμερος καταλύει  ακόμη και τον χρόνο και ακόμη να αντιληφθεί τη βαρύτητα του  φιλοσοφικού του λόγου,  πως  δεν περιμένουμε καμιά τελική αλήθεια, γιατί  το αληθεύον  νόημα μας προφθάνει και μας πληροφορεί  ότι κοινωνούμε με το είναι του.

        

                                               

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                IV

                                      H Ποιητική

 

 Ω Σ   Π  Ο  Ι  Η  Τ  Η  Σ   έχει ‘’ λόγον  βαθύν ‘’ που σημαίνει ότι τα ποιήματα του ενέχουν νοηματικό βάθος, ουσία και προβληματισμό για τα συμβεβηκότα  και τα επισυμβαίνοντα. Η  ποιητική του έμπνευση λικνίζεται μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος και έτσι  επαληθεύεται εκείνο που έχει λεχθεί ότι  η ποίηση είναι  φιλοσοφότερη  της ιστορίας, εφόσον η ιστορία αναφέρεται σε γεγονότα  και καταστάσεις που συνέβησαν μόνο στο παρελθόν.

             Διατρέχει, ως έφιππος ιχνηλάτης, το παλιό και το νέο που χτίζουν τον πνευματικό υπόβαθρο κάθε κοινωνίας. Ο   ποιητικός του λόγος είναι αξιολογότατος, γιατί δεν είναι μόνον βιωματικός  που υπολανθάνει σε όλα σχεδόν τα έργα των ποιητών αλλά και συμβολικός, αφαιρετικός, μεταφυσικός. Είναι, θα έλεγα, φιλοσοφικός λόγος εκπεφρασμένος ποιητικά.      Στην ποιητική του δημιουργία συμπλέκονται ο ρεαλισμός με τον ρομαντισμό.  Στον ρεαλισμό του κραταιώνεται και εκφράζεται η λογική σκέψη, ενώ στο ρομαντισμό υπάρχει συναισθηματική διάχυση που ανθρωπίζει. Ο ρεαλισμός του εκφράζεται με ελεύθερο στίχο που έχει κάποια πεζότητα, χωρίς όμως να είναι πεζολογία, γιατί υπάρχει εσωτερικός ρυθμός, νοηματική πυκνότητα και αφαίρεση. Προβάλλονται  εικόνες στατικές και κινητικές . Η ποίησή του είναι διαχρονική, γιατί εκφράζει τον οικουμενικό ανθρώπινο πόνο, τις διάφορες μορφές της ανθρώπινης ζωής. Είναι ένας ευλίμενος πόντος που φιλοξενεί τις ελπίδες, τους καημούς και τα πάθη του ανθρώπου και παράλληλα λειτουργεί ως κυματοθραύστης αναχαίτισης της μηδενιστικής αντίληψης της ζωής και των αξιών της.

           Η αναζήτηση και η προβολή του ωραίου, του συνδυασμένου με την απλότητα,  του  χαρίεντος  ανθρώπου, της χριστιανικής πίστεως και της εθνικής παραδόσεως αποτελούν την όλη πνευματική διαστρωμάτωση των ποιητικών του πονημάτων .

          Η βαθύτερη, όμως, ποιητική του έμπνευση εκφράζεται με τις τραγωδίες του που είναι και οι υψηλότερες μορφές τέχνης.  Οι τραγωδίες είναι φιλοσοφικά δράματα τα οποία δημιουργήθηκαν  από την ώσμωση της φιλοσοφίας με την ποίηση . Σε αυτές  καθρεπτίζεται ο φιλοσοφικός και  ποιητικός του οίστρος, η βίωση της τραγικότητας.  Άλλωστε, δεν είναι δυνατόν να εκφράζεται το τραγικό, όταν δεν υπάρχει εσωτερική τραγικότητα.

Με τη δραματική του τέχνη επιδιώκει να παραστήσει  το υπεραισθητό που είναι και ο υπέρτατος σκοπός της, γιατί με αισθητές γραμμές προβάλλει τον ηθικό άνθρωπο στην κατάσταση του πάθους ο οποίος μένε ανεξάρτητος από τους φυσικούς νόμους. Διαγράφεται και η πίστη του σε ό,τι  αφορά στην ηθική ελευθερία η οποία θεμελιώνεται  επάνω στην εσωτερική αναγκαιότητα και δεν καθορίζεται από κανένα εξωτερικό στοιχείο, παρά μόνο από το λογικό του ανθρώπου.[ Το λογικό μας είναι το παλλάδιο της ελευθερίας μας, κατά τον Σίλλερ].

          Πλάθει ατομικούς χαρακτήρες αντλώντας τα ονόματα από την ομηρική και αρχαία ελληνική παράδοση. Έτσι του δίνεται η δυνατότητα να υπογραμμίσει το ποιητικό θάμβος της  τραγικής τέχνης αλλά και το διανοητικό όγκο της αριστοτελικής σκέψης. Στις τραγωδίες του επισημαίνεται ή αφήνεται να εννοηθεί ότι, όταν ο άνθρωπος ξεπερνά το μέτρο, τιμωρείται από τις ερινύες  ακόμη και όταν πρόκειται για φυσικά  φαινόμενα: ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν, κατά τον Ηράκλειτο.

Χρησιμοποιεί  τον τραγικό  λόγο, γιατί μέσα από αυτόν θέλει να φέρει στο προσκήνιο τις μεγάλες αξίες και απαξίες της ανθρώπινης ύπαρξης,  όπως: ο ανθρωπισμός, η μεγαλοσύνη της ψυχής, οι άγραφοι και γραπτοί  νόμοι, η ελευθερία  και η δικαιοσύνη , αλλά και η ύβρις η οποία τίκτει τύραννον, και είναι κατά τον Ηράκλειτο πιο επικίνδυνη και από την πυρκαγιά:Ὓ βριν  χρή σβεννῦναι μᾶλλον ἤ πυρκαϊήν....

 καθώς και η αφροσύνη, η αλαζονεία, η φιλαυτία, το ανήθικο κ .τ .λ      

         Ο  Ν.Μ. , φιλόσοφος και ποιητής, με τις βαθύτερες εμπνοές του γίνεται θηρευτής όχι μόνον του ωραίου αλλά και του μεγάλου, του αληθινού. Αναζητητής και θαυμαστής του αισθητικού, ψυχικού και πνευματικού κάλλους.

        Η αρμονική συνέκφραση  της φιλοσοφικής σκέψης και της ποιητικής του έμπνευσης στοχεύει στο ιδεώδες μιας υπερβατικής τελείωσης του ανθρώπου ή τουλάχιστον σε μια στάση εσωτερικής ακεραιότητας απέναντι στον υλικό ευδαιμονισμό. Υπό το πνεύμα αυτό  ο  φιλοσοφικός  και ποιητικός  του λόγος  είναι μια ορμή εξόδου προς το  πνευματικό φως, προς την αλήθεια, αν και τα βαθύτερα μυστικά που  κρύβουν αυτοί οι λόγοι  δεν  θα αποκαλυφθούν  ποτέ και θα προβληματίζουν την ανθρώπινη σκέψη στο διηνεκές.