Κυκλοφόρησε απ' τις εκδόσεις ΔΡΟΜΩΝ (Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη, τεύχος 17) το περισπούδαστο έργο του μεγάλου ερμηνευτή και μύστη στο πνεύμα της Ινδικής σκέψης S. Radhakrishnan Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ με εισαγωγή, σχόλια και επίμετρο του μεταφραστή Νίκου Μακρή. Παραθέτουμε τον πρόλογο της έκδοσης.
Εισαγωγικό
Ο Sarvepalli Radhakrishshnan (Σαρβεπάλλι Ραντα-κρίσναν), 1888-1975, είναι μία απ’ τις γοητευτικότερες μορφές της ινδικής φιλοσοφίας, γνωστός και για την πολιτική του στράτευση. Σπούδασε στο χριστιανικό κολλέγιο του Μαντράς και αργότερα διετέλεσε καθηγητής φιλοσοφίας στο κολλέγιο της Προεδρίας του Μαντράς. Δίδαξε επίσης στο πανεπιστήμιο του Μαϊσέρου, της Καλκούτας και της Οξφόρδης. Του απονεμήθηκε ο τίτλος του ιππότη (1931) και υπήρξε επίτιμο μέλος του βρετανικού βασιλικού τάγματος τιμής.
Βαθύς και περιπαθής γνώστης της ινδικής θρησκειοφι-λοσοφίας και της ευρύτερης φιλοσοφικής παράδοσης, αναζητητής κοινών συναντήσεων μεταξύ ινδικής και ελλη-νοευρωπαϊκής παράδοσης, δημοσίευσε το κυριότερο δίτο-μο έργο του Ινδική Φιλοσοφία (Indian Philosophy, UNWIN HYMAN, London, Boston, Sydney, Wellington, 1923, β΄ έκ-δοση 1990), έργο πανοραμικό το οποίο διατρέχει όλες τις φάσεις του ινδικού πνεύματος, απ’ τις αρχαιότερες απαρχές, μέχρι τις μέρες του. Ο αναγνώστης θα κατανοήσει τη βαθιά γνώση του συγγραφέα, το φιλόξενο πνεύμα του, το άνοιγμα στη δυτική σκέψη χωρίς ακροβολισμούς και εξαπλουστεύσεις, με ευθύτητα και με σεβασμό στις δημιουργικότερες στιγμές του ινδικού πνεύματος. Το έργο, ακαδημαϊκής δομής, είναι ταυτόχρονα βατό και ανοιχτών διαστάσεων, μακριά από γνωστά εγχειρίδια. Είναι μυητικό, είτε ο αναγνώστης συμφωνεί ή όχι με τις θέσεις του συγ-
Ο
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
8
γραφέα ο οποίος, σε αναστροφή με Δυτικούς μελετητές των ινδικών θρησκειοφιλοσοφικών γραμμάτων, προσπαθεί να αποκαταστήσει εσφαλμένες και ακούσιες ίσως προδιαθέσεις που δεν ανταποκρίνονται στο πνεύμα της ινδικής σκέψης και δημιουργίας.
Παράλληλα με το φιλοσοφική του στρατεία, ο S. Ra-dhakrishshnan, υπήρξε και κορυφαίος πολιτικός ως μέλος του Εθνικού Ινδικού Κογκρέσσου. Διετέλεσε αντιπρόεδρος της Ινδίας (1952-1962) και Πρόεδρός της (1962-1967). Επιπλέον, άνθρωπος με βαθιά ανθρώπινα αισθήματα, υπήρξε συνιδρυτής μη κερδοσκοπικού οργανισμού υπέρ των πτωχών.
* * *
Απ’ το ογκώδες έργο του Radhakrishshnan μεταφράσαμε ένα μεγάλο μέρος (Η Φιλοσοφία των Ουπανισάντ, εκτός δύο κεφαλαίων τα οποία αναφέρονται στις απαρχές του Γιόγκα και της Σάμκυα στις Ουπανισάντ) το οποίο και προδιαγράφει πολλά μεταγενέστερα κορυφαία σημεία της μακραίωνος πνευματικής δημιουργίας του ινδικού πνεύματος.
Δε θα επαναλάβουμε τα προστάδια το οποία οδήγησαν τους μεγάλους στοχαστές των Ουπανισάντ σε κορυφαίες εκζητήσεις, αυτά αναφέρονται απ’ τον ίδιο το συγγραφέα.1 Θεοί, θεότητες, παγανιστικά στοιχεία, στίχοι εμπνοής αλλά και δεισιδαιμονίες πείθουν πως το μυθολογικό πνεύμα που είναι μείξη ανθρωπίνων εμπνοών με τη δύναμη των κοσμικών στοιχείων, οδηγούν σε ανυπέρβατες
1 Σημαντική η προσφορά του Δημήτρη Βελισσαρόπουλου που κατα-γράφεται στο έργο του Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, Δωδώνη, 1987.
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
9
καθάρσεις του μυθολογικού το οποίο καθίσταται προοδευτικά μυθικό, συμβολικό, μυστικό με αναδυόμενες μεγάλες φιλοσοφικές θεωρήσεις, παρά την έστω ισχνή επιβίωση πατρώων θεών, θεοσοφικών, αλχημιστικών, θεουργικών κ.ο.κ. στοιχείων τα οποία εξάλλου συναντάμε σε όλες τις κλασικές και μη παραδόσεις όλων των λαών. Ιδού ορισμένες μαρτυρίες τις οποίες αποσπάσαμε από παλαιά μας σπουδή (Οι Έλληνες Φιλόσοφοι της Αρχαιότητας και η Φιλοσοφία, Σμπίλιας, 1995, τ. Α΄και Β΄, σελ. 1001.): “Όπως σε κάθε πάνθεο, οι θεότητες εκφράζουν φυσικές δυνάμεις ως απόλυτη προσωποποίησή τους. Γκανέσα, Άγκνι, Ίντρα, Βαρούνα, Γιάμα, Σίβα, Βισνού, Βράχμα κ.ο.κ. καταρδεύουν τις συνειδήσεις των Αρίων κατακτητών, με κυριαρχικό στοιχείο το ουράνιο. Πολεμικοί και αιθέριοι οι πρώτοι θεοί των Αρίων, ανταμώνουν με τις χθόνιες θεότητες των κα-τακτημένων ιθαγενών, αθανατίζονται στις Βέδες, όπου κατώτεροι θεοί (ganas), αλλά και σοφοί που κατάστησαν άγιοι (mounis) συναντώνται με μουσικούς προς τέρψη των θεών (γκαντάβρας) με εκτελεστές διαταγών (γκάνας) και με κακοποιά πνεύματα (asuras) και τερατόμορφα ό-ντα (ρακσάρας).
Η ινδική μυθολογία, πολύπλοκη και αντιφατική όπως κάθε μυθολογία, αθανατίζεται με τους εξαίσιους βεδικούς ύμνους (1200-1000), ένσοφος επίλογος των οποίων είναι οι περίφημες Ουπανισάντ(8ος-6ος αιώνες περίπου).
Στην ινδική παράδοση δεν έχουμε σαφέστατες μαρτυ-ρίες σχετικές με το πρωτόγονο χάος, οι πηγές υμνούν τους θεούς και τα πνεύματα. Υπάρχει ωστόσο μία κοσμική αρχή, ένας αρχέγονος άνθρωπος, ο Purusha, ιστάμενος ως πνευματική αρχή του κόσμου, ως ιδεατή θα λέγαμε
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
10
σύμπλεξη του αισθητού και του νοητού… O Purusha δεν είναι μόνο ο πρωτογενής άνθρωπος, είναι και η δημιουργική αρχή η οποία θυσιάστηκε για να δημιουργηθεί ο κό-σμος. Παράδοξο: Ο πρώτος άνθρωπος θυσιάζεται ως αιώνιο αρχέτυπο για να δημιουργηθεί ο κόσμος, για να παράγεται το αισθητό και οι νόμοι οι οποίοι το διέπουν. Υπάρχει ένα βεδικό χωρίο2 το οποίο υμνεί τη θυσία ως αρχή της δημιουργίας του μεταβαλλόμενου. Στην τελευταία μάλι-στα στροφή του ποιήματος διαβάζουμε πως οι θεοί θυσίασαν τη θυσία με τη θυσία, πως ο κόσμος τρέφεται απ’ το θυσιαζόμενο αρχέτυπο το οποίο πάντα υπάρχει αλώβητο”3... “Οι Ουπανισάντ αποτελούν κατά κοινή ομολογία μεγάλα θρησκειοφιλοσοφικά κείμενα τα οποία γράφηκαν μεταξύ κυρίως των 8ου και 6ου π. Χ, αιώνων. Αυτά τα με-γάλα κείμενα της ινδικής σοφίας, χωρίς να αποσείουν τη μυθική κληρονομιά των Βεδών, εισβάλλουν στο πνεύμα τους και αποκαλύπτουν τους κρύφιους θησαυρούς του θρησκευτικού πνεύματος το οποίο υπερβαίνει δημιουργικά και εκ των ένδον το μύθο. Με τις Ουπανισάντ επι-τυγχάνεται η υπέρτατη ενότητα της θείας συνείδησης (Βράχμαν) με τη ατομική (Άτμαν), αγγέλλεται ο γνωστό πανθεϊζων πανενθεϊσμός. Ήδη το θείο είναι και απρό-σωπο και έγχρονο, δεν αισθάνεται, αλλά αντιλαμβάνεται ως απόλυτη επιστασία, είναι απόλυτο εγώ το οποίο δε σκέπτεται γιατί παράγει απ’ τη θεία απάθειά του τη σκέψη. Είναι η μόνη ακλινής πραγματικότητα, προσωπική και απρόσωπη ταυτόχρονα, καθόσον οι θείοι χαρακτήρες της συνίστανται στο ακλινές, στο άναρχο, στο ατελεύτη-
2 Ṛng Veda, x. 90, 1-16.
3 Η Καταγωγή…, Ι, σελ. 367-380.
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
11
το, στο αναλλοίωτο, στο αθάνατο, στο καθαρό. “Το Εγώ είναι ο κύριος όλων, ο εγκατοικών στις καρδιές όλων. Είναι επίσης η πηγή όλων… Όλα τα γνωρίσματα… Η μόνη απόδειξη ύπαρξής του είναι η ένωση με Αυτό(ν)… είναι ολότητα.”4 … Εξερχόμενοι απ’ την καρμική μας κατάσταση, ταυτιζόμαστε με το αθάνατο είναι. Δεν απαιτείται παράθεση άλλων στοιχείων για να διαπιστώσουμε πως η μυστική θρησκευτική παράδοση του Βραχμανισμού (που στο εξής θα ονομάζεται Ινδουισμός), όταν στην Ελλάδα ανέτελλε η φιλοσοφία, έφθασε σε κορυφαίες επιτεύξεις τις οποίες οι ανθρώπινες προοπτικές δε θα υπερβούν. Συ-νέλαβε τα απόλυτα κατηγορήματα του όντος και κατέστησε σαφές πως το απόλυτο συνιστά προϋπόθεση του σχετικού, πως το αιώνιο καθιστά δυνατό το έγχρονο, πως πλήρωμα του συνειδητού εγώ είναι το απόλυτο, απαθές, ανώλεθρο κ.ο.κ. Εγώ.
Ό,τι απουσιάζει στα κράτιστα αυτά κείμενα είναι η διασυσχέτιση της οντολογικής αρχής με τα αισθητά αντικείμενα τα οποία δεν είναι παρά ενδύματα και μαρτυρίες του Αιωνίου. Η παραμονή στις μυστικές αυλές είναι αιώνια. Ο λόγος δεν εγείρεται, δεν αποφθέγγεται, είναι θεωρός και μέτοχος της ιερής πραγματικότητας Το προχώρη-μα είναι αιώνια μυστικό. Ως αιώνιο έναυσμα εγείρει το θαυμασμό ενός Hegel, ενός Schopenhauer και πολλών άλλων κορυφαίων στοχαστών.”5
To σύμπαν διαστέλλεται, η θρησκευτική παράδοση η οποία διατηρεί το σεβασμό της στις πρώτες αναζητήσεις
4 Μᾱndokya Up., In Ten Principal Upaniṣands, Faber and Faber London, Boston, 1981, p. 60, 61.
5 Οι Έλληνες….τ. Ι, σελ. 262, 263.
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
12
αγκαλιάζει μεγάλες εκζητήσεις υπερβαίνοντας κατά το δυνατό ανθρωπομορφικές αγκυλώσεις, ανοίγοντας δημιουργικούς ορίζοντες, όπου κορυφαίες θρησκειοφιλοσοφικές ιδέες αγκαλιάζονται με ύστατες καθαρά φιλοσοφικές θεωρήσεις, πείθοντας ως προς την ενότητα του ανθρωπίνου πνεύματος ανεξαρτήτως πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και μάλιστα χωρίς συγκριτιστικές και επιφανειακές μείξεις. Αυτό εξάλλου φαίνεται και στις αναφορές του συγγραφέα ο οποίος διατηρεί ευγενή ισορροπία ανάμεσα στις δυτικές επιτεύξεις και στις εκζητήσεις του ινδικού πνεύματος και ο οποίος στα επιλεγόμενα του έργου του διαπιστώνει την ανάγκη του ινδικού πνεύματος να προσεγγίσει περισσότερο τη Δυτική παράδοση.
* * *
Θα ήταν μάταιο να προβούμε σε ιστόρηση των προηγηθεισών ιδεών μέχρι την καρποφορία του στις Ουπανισάντ, δεδομένου του αρίφνητου πλούτου ο οποίος διαχέεται με όλο και πιο δημιουργικές ιδέες διαμέσου σχολών, τάσεων, δημιουργικών ιδεών που είναι πολυλαμπιρίζουσες εκφάνσεις ενός μεγάλου λαού με τις τόσες και τόσες περιπέτειες διαμέσου των αιώνων.
Επικεντρωνόμαστε ωστόσο σε κάτι το σημαντικό εξαιτίας του οποίου επιλέξαμε την παρούσα μετάφραση. Είναι όντως η διόραση, η ενόραση, τρόπος πρόσληψης του αληθεύοντος ή απόδραση απ’ τις καθαρές πηγές του λόγου ο οποίος οικοδομεί τη φιλόσοφο σκέψη; Σε αυτό το καίριο ερώτημα η απάντηση δίδεται και από μεγάλα φιλοσοφήματα της ελληνοευρωπαϊκής παράδοσης και αρκεί να σκεφθούμε το “αἲφνης και ἐξαίφνης” του πλατωνικού
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
13
Συμποσίου, τον ακήρατο λογισμό, την πλατωνική και πλωτινική έκσταση, τη φυσιώνουσα φύση την οποία ο Spinoza συνάντησε στους Μεσαιωνικούς, την ενόραση του Bergson, την προθετικότητα του Husserl, την εκστατική φορά του υπάρχειν των υπαρξιακών, την ταυτότητα του Schelling κ.ο.κ. Υπάρχει επομένως μία πρωτοπληροφορία κατά την οποία το υπάρχειν στον κόσμο δεν προκύπτει λογικά αλλά αναδύεται, κατά την οποία ο κόσμος δε συλλαμβάνεται ως αντικείμενο αλλά αναδύεται μυστικά (Wittgenstein), υπάρχει με απλά λόγια η γηραιά μυστική ως τροφός του φιλοσοφικού λόγου και αυτό το συναντάμε και στα μυθικά ψελλίσματα των πρώιμων ύμνων και στις μέγιστες ποιητικές αναλάμψεις και σε πολλές μορφές καλλιτεχνικής αλλά και επιστημονικής δημιουργίας.
Αυτήν ακριβώς την αλήθεια συναντάμε στις Ουπανισάντ και μάλιστα έξω από κάθε ξένη επίδραση. Το ότι το Απόλυτο, το άχραντο, το άρρητο, το άπειρο (ταυτολογούμε) δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί αντικείμενο σκέψης (άλλως διαστρέφεται ή ταυτίζεται με ειδωλικές παραστάσεις), το συναντάμε στις Ουπανισάντ.
Βαθύτερα όμως, το ατομικό εγώ το Άτμαν, βαθιά θεωρούμενο, είναι ένα είδος κατόπτρου στο οποίο εικονίζεται συμβολικά η πρώτιστη οντολογική αρχή, το Βράχμαν. Ιδού η μεγάλη σύλληψη η οποία αναθέτει το πρόβλημα του χώρου, του χρόνου, της κίνησης-αιτίας. Ήδη, είναι του χώρου, του χρόνου, της κίνησης, της αιτίας είναι το απόλυτο το οποίο ιχνεύεται ως ζωή της ζωής του έγχρονου ανθρώπου, όποιες και αν είναι οι θρησκευτικές παραστάσεις στις οποίες οι στοχαστές των Ουπανισάντ προσφεύ-γουν ενίοτε. Ήδη, αν είναι του χρόνου, του χώρου, της αι-
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
14
τίας είναι “έξω” απ’ τα φαινόμενα στα οποία αναφερόμαστε, το αληθές, το πρωτονοούμενο, είναι το απόλυτο. Σε αυτό τα κείμενα των Ουπανισάντ είναι κλασικής εμβέλειας χωρίς να παραθεωρούνται τα ανακύπτοντα νέα προβλήματα τα οποία εξάλλου θα συνοδεύουν πάντα τη φιλόσοφο σκέψη, αν δεν τρέφει αυταπάτες ως προς το αλάθητο των συλλήψεών της οι οποίες, για να είναι ό-ντως φιλοσοφικές, δεν οφείλουν να διατείνονται πως λένε την τελευταία λέξη, πως κατακλείουν τη φιλόσοφο μέρι-μνα.
Επιπλέον, κάτι εξίσου θαυμαστό. Σκοπός των συγγραφέων των Ουπανισάντ δεν ήταν καμιά φιλοσοφική θεωρία, αλλά η εμβάθυνση στο ηθικό αίσθημα της ζωής. Ήδη, και εδώ η μυστική θέα και αναθέα προσφέρει αξιοθαύμαστες θεωρήσεις. Μόνο ηθικά θεωρείται η αλήθεια, μόνο η καθαρότητα του αισθήματος είναι και καθαρότητα διανοίας, μόνο η μυστική πρωταρχή φωτίζει και αναφωτίζει διαμέσου του καθαίροντος ηθικού βίου τη διάνοια. Η καθαρότητα του αισθήματος, του συναισθήματος, το κοινωνείν και διακοινωνείν ανοίγει το δρόμο στην καθαρή θέα, στο συνέχεσθαι, στο συγκοινωνείν, στον πλούτο της ενόρασης που δεν οδηγεί σε αοριστίες και γενικές συλλήψεις που είναι ονειρικές ή χιμαιρικές, αλλά στην πληρότητα νου και καρδιάς που μαρτυρείται με τον ενά-ρετο βίο. Άλλως η κατάνυξη, η αυτοσυγκέντρωση, η περισυλλογή, κινδυνεύουν να γίνονται ψευδαισθήσεις χωρίς την οντική πληρότητα. Η Μόξα (mokṣa:απελευθέρωση) είναι όντως ηρωική απαλλαγή απ’ την έγκοσμη καρμική (karma: το φαινόμενο υπάρχειν στον κόσμο) κατάσταση, διεμβολίζει δημιουργικά τον πέπλο της μάγια (maya: η
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
15
προσκόλληση στο φαινόμενο που παρασύρει σε παρεκτροπές και σε παρεκκλίσεις), άγει στο άρρητο της κοινωνίας με το Βράχμαν, κάτι που στην ουσία του δεν είναι φραστό ή που λέγεται πάντα με συμβολικές παραστάσεις. Το είναι όμως της συμβολικής παράστασης δεν είναι παραστατό.
Εδώ ακριβώς το Άτμαν βλέπει στην καθαρότητά του το Βράχμαν, γίνεται οικουμενικό, κάτι που αναπτύχτηκε α-πό μεγάλους μύστες της Βεντάντα (Vedᾱnta), κυρίως απ’ τον μεγάλο Σανκάρα (Ṥαṃkara, 7ος αιώνας μ. Χ.) αιώνες μετά.
* * *
Βεβαίως προκύπτουν προβλήματα, αλλά το ουσιώδες συνίσταται στο ότι οι βλέψεις των Ουπανισάντ δεν είναι ούτε δυιστικές, ούτε μονιστικές όπως κάποιοι μελετητές υπέθεσαν. Είναι πανενθεϊστικές και υπ’ αυτό το πρίσμα οφείλουμε να τις δούμε. Πανενθεϊσμός: Η εν παντί παρουσία του απολύτου του οποίου ο άνθρωπος είναι πολύ-τιμο θραύσμα απ’ τη στιγμή που εμβαθύνει στο ανθρωπικοσμικό συμβαίνον. Ο Radhakrishshnan κάνει λόγο για ιδεαλισμό των Ουπανισάντ, αλλά ο όρος γνωρίζει περιπλανήσεις, πέρα απ’ την κλασική διαφορά ανάμεσα στον πλατωνικό και στον ευρωπαϊκό ιδεαλισμό. Στη γενικότητά του βέβαια, ως αντίστιξη στο ματεριαλισμό, μπορεί να έχει νόημα. Στο βάθος όμως, αναγνωρίζοντας το πνεύμα των προκείμενων κειμένων, θα ήταν αληθέστερος ο όρος πανενθεϊσμός, όπως τον συναντάμε στον Πλωτίνο, στον Schelling, στον Malebranche, στον Jaspers και σε άλ-
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
16
λους στοχαστές αλλά και ποιητές, παρά επιμέρους διαφοροποιήσεις, ενίοτε δε και αντιθέσεις.
Δεν έχουμε σκοπό να “κρίνουμε” τα υπέροχα κείμενα που θα είναι για πάντα κλασικά, ούτε να τα συγκρίνουμε με θέσεις της ελληνοευρωπαϊκής παράδοσης. Υπάρχουν συναντήσεις και διαφοροποιήσεις, αλλά η αφετηριακή ενόρμηση δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.
Βέβαια, κρίνουν την ανατολική σκέψη και στην περίπτωσή μας τις Ουπανισάντ υπό το πρίσμα του υποτιθέμενου ευρωπαϊκού λόγου (ratio), αλλά το πρόβλημα βρίσκεται στο τι εννοούμε υπό τον όρο ο οποίος παραμορφώνεται από επίδοξους τιμητές της λεγόμενης νεωτερικότητας. Δε θα υπεισέλθουμε στο θέμα, αλλά θα σημειώσουμε κάτι που ίσως μας βοηθήσει να ενοραθούμε το πνεύμα κλασικών δημιουργιών.
Όντως, δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ ενόρασης και λογικής κρίσης, δε συναντάμε στις Ουπανισάντ αναλύσεις σχετικές με τον τρόπο με τον οποίο η αίσθηση κοινωνεί με την αντίληψη, η νόηση με τη διαίσθηση, το όλο με το επιμέρους, αλλά ποιος θα μπορούσε να δώσει οριστική απάντηση στις μέγιστες αυτές πραγματικότητες; Δεν είναι δυνατό να καταστήσουμε αντικείμενο διερεύνησης το νοείν μας, το αισθάνεσθαί μας, το αντιλαμβάνεσθαί μας, το συναισθάνεσθαί μας χωρίς την πρώτιστη και αεί μένουσα πρωτοπληροφορία που είναι και πρώτιστη γνώση. Δεν είναι βέβαια τυχαίες οι φιλοσοφικές περιπλανήσεις σε αυτούς τους χώρους, όσο και αν η προσφερόμενη γνώση παρουσιάζεται ως προσαπόκτημα είτε της εμπειρίας και μόνο (εμπειρισμός και σχολές του), είτε του λογισμού που αγνοεί την ενόραση, την πρωτοπληροφο-
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
17
ρία, χωρίς την οποία ακυρώνεται και το αισθάνεσθαι και το αντιλαμβάνεσθαι.
Η σκέψη των Ουπανισάντ έχει μυστικό υπόβαθρο το οποίο μας λέει πως πηγή της αλήθειας που οδηγεί στην ᾱnanda (μακαριότητα ως κοινωνία με την αλήθεια και όχι ωφελιμιστική κατάσταση), μας τονίζει το ουσιώδες και εδώ υπάρχει κάτι αποκαλυπτικό. Οι συγγραφείς των κειμένων δεν είχαν διάθεση να φιλοσοφήσουν αλλά να εμβαθύνουν στο πνεύμα του θρησκευτικού αισθήματος και του υπάρχειν στον κόσμο με επίγνωση. Ήδη, συναντώνται ερήμην τους φυσικά με ανυπέρβλητες θέσεις της φιλοσοφικής παράδοσης και κυρίως με τις μυστικές της πηγές.
* * *
Κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε κάποιες παλαιότερες θεωρήσεις μας σχετικές με το θέμα μας:
“Βεδική Σοφία: Upaniṣads. Είναι παραδεκτό πως οι Ουπανισάντ αποτελούν την κορύφωση του βεδικού πνεύματος… Είναι γνωστή η επίδραση την οποία τα υστεροβεδικά κείμενα άσκησαν στον Arthur Schopenhauer6. Ο φιλόσοφος, πέρα απ’ τη ρητή του αναφορά στα ιερά βεδικά και υστεροβεδικά κείμενα, εμπνεύστηκε βαθύτατα απ’ απ’ τη μυστική των ινδικών κειμένων τα οποία τον βοήθησαν να ορθώσει τη μυστικών ερεισμάτων σκέψη του. Οι Ουπανισάντ όμως επηρέασαν και άλλους κορυφαίους στοχαστές. Κατά βάθος η Vedᾱnta δεν προχωρεί σε σύνθεση των παραδοθέντων διαμέσου των Βεδών. Συνιστούν
6 The Wordl as Will and Represantation, Dover Publications, vol. I, pp. 283, 284.
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
18
θρησκειοφιλοσοφική εμβάθυνση με καταγοητεύουσα μυστική διαφάνεια η οποία κατέστη νοητός οφθαλμός πολλών φιλοσόφων… Είδαμε πως το πρόβλημα των σχέσεων μη Είναι-Είναι, Ενός-πολλών, Βράχμαν-Άτμαν έχει τεθεί απ’ τα πρώτα βεδικά κείμενα. Συχνότατα ο μυθικός λό-γος αποδιαστελλόταν ή κατέφευγε στη μυθική περιγραφή… Οι παραστάσεις και ο αισθητός κόσμος είναι δεδομέ-να, παρά το ότι συνιστούν αρχή δεινών. Η θέα όμως του ετέρου είναι άμεση: Όποιος γνωρίζει την χωρίς οσμές, ήχους, γεύση αφή και μορφή πραγματικότητα, εισέρχεται στην αθανασία. Πληροφορείται την άναρχη, την αϊδιο, την αναλλοίωτη Πραγματικότητα, κοινωνεί μαζί της, ξε-φεύγει απ’ το στόμα του θανάτου.7 …Η αθανασία είναι επομένως αφετηριακό δεδομένο, πληροφορία των καταγωγών η οποία αποδιαστέλλει το βάρος του χρόνου, η οποία “ακυρώνει” τις μεταβολές. Η μυστική είναι φανερή και καθίσταται μαρτυρία πρωτογενούς βεβαιότητας. Το θείο είναι εγγύτατο και απώτατο ταυτόχρονα, αφού εισδύει στην καρδιά του θεωρού της μακαριότητας… Το εγώ δεν είναι παραστάσεις, ούτε εντυπώσεις, στο εγώ δε συναντιούνται τα αισθητά. Τα τελευταία είναι ικανά να σκιάζουν την έσω θέα, αλλά ανίκανα να διαγράψουν τα βάρη. Προδιαγράφονται ήδη οι μετέπειτα συνθέσεις, καθόσον προαγγέλλεται η θλίψη και ο πόνος ως συνέπεια αποσύνδεσης απ’ το αρχέγονο, το Βράχμαν. “Όποιος γνωρίζει, το ασώματο ανάμεσα στο ενσώματο, το αναλλοίωτο ανάμεσα στο αλλοιούμενο, αυτό που ισχύει παντού, βαδίζει πέρα απ’ τη θλίψη.”8 Αν όμως το εγώ δεν είναι η πα-
7Atharva Up., xi, 8, 10.
8Chᾱndogya Up., vii., 23-24.
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
19
ροδικότητα, η αλλαγή, το φθειρόμενο, σε τι συνίσταται η άπεφθη ουσία του; Οι σοφοί των Ουπανισάντ προχωρούν περισσότερο, τέμνουν, θα λέγαμε, το εγώ και αποκαλύπτουν την άτμητη φύση του. Προσκρούουν στο αδήριτο, άγονται στην αποκάλυψη του πραγματικού εγώ… Κατά τον συντάκτη της Kena Ουπανισάντ, το εγώ δε συνίσταται ούτε στη σκέψη, γιατί ό,τι κάνει τη σκέψη, το νου, τη διά-νοια να σκέπτεται, να νοεί, να διανοείται, ό,τι δηλαδή καθιστά δυνατό το λογίζεσθαι δεν είναι η συλληπτική δύναμη της διάνοιας. Το σκέπτεσθαι και το διαλογίζεσθαι απαιτούν κοινωνία της ψυχής με τα αισθητά. Το νοείν εί-ναι αδύνατο χωρίς τη χωρική ομογένεια και το αισθάνεσθαι. Φαίνεται ότι οι μυστικοί των Ουπανισάντ κατανόησαν με ασυνήθιστη διαύγεια ότι οποιαδήποτε έγχρονη πνευματική ενέργεια προϋποθέτει το αισθητό. Υπάρχει όμως κάτι πέρα απ’ την αίσθηση, κάτι πέρα απ’ την ουσία και τη νόηση (ἐπέκεινα οὐσίας τε καί νοήσεως, μας είπε λίγους αιώνες αργότερα ο θείος Πλάτων), το υπερούσιο το Εν, το Βράχμαν το οποίο πρωτοπληροφορεί το Άτμαν. Ας επισκοπήσουμε όμως ένα σημαντικότατο χωρίο: “Ό,τι κάνει τη διάνοια να σκέπτεται, χωρίς όμως να έχει την ανάγκη τη διάνοια για να σκεφθεί, είναι μόνο το Πνεύμα· όχι ό,τι φέρνει τον κόσμο σε προστριβή. Ό,τι κάνει το μάτι να βλέπει, χωρίς όμως να έχει ανάγκη το μάτι για να βλέπει, είναι μόνο το Πνεύμα… Ό,τι κάνει το αυτί να ακούει χωρίς να έχει ανάγκη από αυτί για να ακούει, είναι μόνο το Πνεύμα… Ό,τι κάνει τη ζωή να ζει χωρίς να έχει την ανάγκη τη ζωή για να ζήσει, είναι μόνο
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
20
το Πνεύμα.”9 Οδηγούμαστε “εξω” απ’ τη διάνοια, παρά το ότι οι λέξεις αρχίζουν να είναι ελλειπτικές. Το πνεύμα υ-περβαίνει τη διάνοια, το λόγο, τη σκέψη, την αίσθηση και τη νοητή τάξη. Ωστόσο, τις ορίζει παντοκρατορικά. Πώς συλλαμβάνεται; Είναι βέβαιο πως δεν πρόκειται για λογική σύλληψη, αλλά για πρωτοαποκάλυψη, για αιώνιους γάμους του Βράχμαν με το Άτμαν, για κατάποση του δεύτερου απ’ το πρώτο…
… Επαναλαμβάνουμε τη βασική θέση της βεδικής σοφίας και των Ουπανισάντ. Πανθεϊζουσες, νατουραλιστικές και ανιμιστικές απόψεις οι οποίες κορυφώνονται στην ενίζουσα πολυθεϊα, στον ενοθεϊσμό με πανενθεϊστικές πια θέσεις. Θεμελίωση της θυσίας, της θυσίας του αρχέτυπου Θεού-Ανθρώπου και αιώνισή της για τη δημιουργία του κόσμου και των ανθρώπων. Μεταφυσικών διαστάσεων ταύτιση του Βράχμαν με το Άτμαν με σοφιολογικές, μεταφυσικές, θεολογικές και ανθρωπολογικές θέσεις τις οποίες δεν ξεπέρασε καμία μεταγενέστερη φιλοσοφία. Διασυσχέτιση του Ενός και των πολλών κατά παρόμοιο τρόπο, υποψίες για το κοσμικό κακό και για τη σχέση του με τον άνθρωπο, αναγκαιότητα άσκησης, αναγνώριση του προβλήματος του πόνου, κ.ο.κ… Αγόμαστε στον ιερό χρόνο, στην κινητή εικόνα της αιωνιότητας, όπως έλεγε ο Πλάτων. Προσπαθώντας ο William James να ερμηνεύσει το πνεύμα αυτών των κειμένων, θεωρεί πως κατάγονται απ’ τον πρωτογενή μονοθεϊσμό των Ινδών, στάδιο προγενέστερο των μεταγενέστερων εποχών οι οποίες οδήγησαν στον πολυθεϊσμό. Κατά τον Schelling10, το Ένα και το Αιώ-
9 Katha Up. i. 2.
10 Introduction à la philosophie de la mythologie, Aubier, t. I, p. 109, 198.
Η ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (Η φιλοσοφία των Ουπανισάντ)
21
νιο, όσο και αν σχετικοποιήθηκαν, κατάγονται απ’ το αρχέγονο, απ’ το ουσιαστικό Ένα και Αιώνιο. Κατά τον έξοχο γνώστη της παράδοσης Frithjof Schuon, η όντως δια-νοητική και ενοποιός προοπτική ερμηνεύει “όλα σε σχέση με την ενότητα και την ύπαρξη (Όλα είναι Atmᾱ). Σύμ-φωνα με αυτήν την προοπτική “ο κόσμος μοιάζει με ένα αστέρι κάθε ακτίνα του οποίου ενώνει την περιφέρεια με το κεντρικό σημείο”.11 (Αποσπάσματα από εκτενή αναφορά μας στις Ουπανισάντ στο δίτομο έργο μας Η Καταγωγή των Θρησκειών, Πολιτικά Θέματα/Ίρις, 1992, Τόμος Α΄, σελ. 367-380)
* * *
Κρίναμε σκόπιμο να στραφούμε και προς την ανατολική παράδοση μετά αναστροφή με όμορφες στιγμές της δυτικής σκέψης για να δείξουμε τη μυστική εγγύτητα, την πανανθρώπινη, ως αποκαλύπτουσα άσβεστες εμπνοές του κοσμανθρώπου. Ελπίζουμε πως στα πλαίσια της προσπάθειάς μας θα αναστραφούμε εκ νέου με δύο τουλάχιστον άλλα ανατολικά κείμενα προσεγγιστικά της διαπολιτισμικής και διανθρώπινης μέριμνας*.
11 Frithjof Schuon, Divine wisdom, Gnosis, Perennial books, 1959, p. 38-39.
Οι αστερίσκοι παραπέμπουν στο επίμετρο με το οποίο ολοκληρώνεται η παρούσα μετάφραση.
SARVEPALLI RADHAKRISHMAN
22
..........................................................................................................................................................................
