Απ' τις εκδόσεις ΔΡΟΜΩΝ κυκλοφόρησε το εικοστό τεύχος της σειράς ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ με τίτλο Πλάτωνος Φιλοσοφική Μυσταγωγία. Πρόκειται για επιλογή εκλεκτών κειμένων του Αθηναίου με παράλληλη μετάφρασή τους.
Εισαγωγικό
χουν γραφεί πολλά, πάρα πολλά, σχετικά με την αξία του “Συμποσίου” και με την κυριαρ-χική του θέση στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας. Αποσπάσαμε τα ουσιωδέστερα στοιχεία του και προσπαθούμε να αναδείξουμε όχι μόνο το πνεύμα τους, αλλά και τη φιλοσοφική τους αξία, τον κλα-σικό τους δηλαδή χαρακτήρα, τις οριακές τους θεωρήσεις. Χωρίς αυτά τα στοιχεία αδυνατούμε να εκτι-μήσουμε όχι μόνο τον πλατωνικό ιδεαλισμό, αλλά και τις βασικές ορίζουσες της μεταφυσικής γενικό-τερα.
* * *
Ο διάλογος του Σωκράτη με τη Διοτίμα αναδεικνύει με τόσο απλό και σοφό τρόπο τη μαιευτική του Σω-κράτη, την καθαρότητα του λογίζεσθαι, την κάθαρση δηλαδή του λόγου και την απαλλαγή του απ’ την υποβολή του αισθητού και από τη μείξη του τελευ-ταίου με το λογίζεσθαι. Αναδεικνύει επίσης πώς η μαιευτική του γίνεται διαλεκτική στη σκέψη του του μαθητή.
Ναι μεν η αισθητή εμπειρία είναι δεδομένη, αλλά ενεργεί ως έναυσμα αυτοσυνειδητοποίησης, αυτο-σύλληψης δηλαδή της συνειδησιακής καταλληλό-
Έ
ΠΛΑΤΩΝ
12
τητας και των πνευματικών της αφετηριών χωρίς τις οποίες είναι αδιανόητος ο φιλοσοφικός λόγος.
Κατανοούμε έτσι τη συνέχεια ανάμεσα στα έργα της νεότητας του φιλοσόφου και της ωριμότητας του πλατωνικού πια Σωκράτη, συνέχεια η οποία κρατύνει τη φορά της φιλοσοφικής προσπάθειας. Προστίθεται έτσι η ερωτική φορά της ψυχής, αρχής γενομένης απ’ την ερωτική διάσταση του κόσμου με προσφυγή στον πλούτο της μυθολογικής παράδοσης η ο-ποία πια αποδιαστέλλεται και καθίσταται μυθικός λόγος πυρήνας του οποίου είναι το φιλοσοφείν. Ήδη το μυθικό είναι πάντα συμβολικό και σε αυτό το ση-μείο συναντάμε μία παναλήθεια: Οποιαδήποτε έκ-φραση απ’ την επιστημονική και μαθηματική ως τη φιλοσοφική και την λογοτεχνική-ποιητική, κ.ο.κ., εί-ναι συμβολική και το πρόβλημα συνίσταται στη διά-κριση του συμβολικού απ’ το συμβολιζόμενο.
Ας τονίσουμε εδώ πως για να κατανοήσουμε την ερωτική διάσταση της ψυχής, τον ερωτικό της δηλα-δή ίμερο, η παρουσία της Διοτίμας, ανοίγει τη θύρα εισόδου απ’ το μυθολογικό στο μυθικό και εκείθεν στην καθαρά φιλοσοφική θεώρηση.
Η επίκληση του Πόρου και της Πενίας και των συνθηκών μείξης τους για τη γέννηση του έρωτα δεν είναι μία απλή επινόηση του Αθηναίου, αλλά διάρρηξη του μυθολογικού. Εκείθεν, ο μυθικός-συμβο-λικός λόγος προδίδει αλήθειες οι οποίες μας συνέχουν. Μύθος πια είναι ο λόγος, η αφήγηση, αλλά κά-
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
13
θε λέγειν έχει συμβολική φορά. Το συμβολικά εκφρα-ζόμενο παραπέμπει στο νόημα που το καθιστά εκφρα-στό. Πρόκειται είσης για βαθιά παιδαγωγική μέθοδο που καθιστά τη φιλοσοφία εγγύς του ανθρώπου.
*
Ιδού η πρώτη μεγάλη αλήθεια που προσφέρεται: Ο έρως ως ανθρωποκοσμική μαρτυρία-παρουσία συνέ-χει τις συμπαντικές δυνάμεις στις οποίες ανήκει και ο άνθρωπος ως έγχρονο-ένσαρκο ον. Ό,τι θεωρείται εύμορφο, ωραίο, καλό, είναι εραστό και επικλινές στην ερωτική φορά απ’ την οποία αναδημιουργείται, αναπαράγεται όχι μόνο ο ανθρώπινος βίος, αλλά και συμπαντική δημιουργία-αναδημιουργία.
Η ερωτική φορά όμως ως γόνος του Πόρου και της Πενίας συνέχεται με την επιθυμία, είναι έντονη επι-θυμία, αυτό συνιστά το κύριο χαρακτηριστικό της το οποίο φωτίζεται με την ανθρώπινη ύπαρξη που εγ-κλείει ταυτόχρονα στοιχεία του Πόρου (τελειότητα, πλούτος, ανενδεής κατάσταση, κ.ο.κ.) και της Πενίας (αδυναμία, ελλείψεις, επιθυμία πλήρωσης). Με σύγ-χρονη ορολογία το ανθρωίνως υπάρχειν είναι για τον Πλάτωνα άπειρο εν πεπερασμένω.
Ωστόσο, ο Αθηναίος επεισάγει μία διάκριση ανάμεσα στο καλό (όμορφο, ωραίο) και στο αγαθό, ανά-μεσα δηλαδή στο αισθητά καλό και στο αγαθό. Δεν αρκεί η ωραιότητα η οποία κατά το φιλόσοφο γηρά-σκει, παρέρχεται. Σε αυτό το σημείο συναντάμε τη
ΠΛΑΤΩΝ
14
σχέση του έρωτα με το αγαθό. Τόκος ἐν τῷ καλῷ, ο όντως έρως κρατύνει την επιθυμία και την προσανατολίζει προς το αγαθό μεγαλύνοντας έτσι την παν-ανθρώπινη προσπάθεια και δικαιώνοντας το ενερ-γείν της με τις τέχνες, τις επιτεύξεις και με το πέρα-σμα απ’ την επιφανειακή γνώση-γνώμη (δόξα) στην ὀρθήν δόξαν μετ’ ἐπιστήμης.
Οι αναβαθμοί αυτής της μύησης που καθίσταται μανία ως αρίστη όλων των ενθουσιάσεων χωρίς να παραπέμπει στον εκστασιασμό, καθαρά εκ-στατικοί δηλαδή οδηγούν στην αποκόλληση απ’ την υποβολή του αισθητού, σε ό,τι δεν υπέρκειται απλά των φαινομένων αλλά συνιστά το βαθύ τους είναι χωρίς το οποίο δεν υπάρχει γνώση. Είναι ό,τι δε φθείρεται, δε μεταβάλλεται, ό,τι αναιρεί τη θνητή φλυαρία, άγοντας στο θεᾶσθαι μόνον καί ξυνεῖναι, στην πραγματική γνώση δηλαδή η οποία “αρχίζει” ἒνθα ἡ τῶν ὀμάτων ὄψις τῆς ἀκμῆς λήγειν ἐπιχειρεῖ. Επιτελείται το γνωστό ἐξαίφνης, η κάτοψη του ό,τι ρητόν γάρ μη-δαμῶς ἐστίν2. Πρόκειται για το ἀγήρω κάλλος, για την ἀνάβλεψιν, ουσιαστικά για την ἀνάμνησιν, για το ὄντως ὄν, για ό,τι δεν είναι ουσιαστικά ορατό ή αι-σθητό, αλλά για ό,τι συνιστά την ἀνυπόθετον, για ό,τι δηλαδή καθιστά οποιαδήποτε υπόθεση η οποία όμως καθίσταται δυνατή με τη γνώση των ιδεών που κινούν κάθε αισθητή φανέρωση. Το απόλυτο-αγαθό
2 Επιστ. VII, 341c.
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
15
δε γνωρίζει ούτε φθορά, ούτε αλλαγή, ούτε μεταβολή, και για να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους, είναι άφθαρτο, αμετάβλητο, άφθαρτο, άχρονο, αμετάβλητο, άτμητο, απόλυτο και έτσι διαισθανόμαστε πως οι όροι είναι ταυτογενείς, πως “δείχνουν” ένα και το αυτό το οποίο είναι η μήτρα κάθε εκφραστού. Γι’ αυτό κάθε μορφή έκφρασης είναι συμβολική παραπέμποντας απ’ το συμβολιζόμενο στο συμβολίζον.
*
Ήδη, ο έρως ως παντοτινό εφαλτήριο αποδιαστέλλεται μπροστά στην πλησμονή της κοινωνίας. Δεν είναι μόνο άσαρκος, αλλά κινητήρας κάθε ένσαρκου το οποίο με την ανάμνηση κοινωνεί με το αγαθό.
Αυτή η αναβατική πορεία, ο μέγας ἀγών, ο οποίος προκαλεί τις ψυχές αποτελεί, και εδώ η πλατωνική μύηση κορυφώνεται, απαραίτητη προϋπόθεση γνώσης, ηθικοδιανοητικής γνώσης, η οποία γίνεται συ-γκεκριμένη με την περί ιδεών διδασκαλία του Αθηναίου.
*
Δημιουργείται όμως ένα μεγάλο πρόβλημα: Αν το απόλυτο, το μονοειδές, είναι άρρητο, πώς ερμηνεύε-ται η γνώση, η επιμέρους γνώση, η ορθή γνώση που υπερβαίνει τη δοξασία; Εδώ συναντάμε τη θεωρία των ιδεών, το λεγόμενο πλατωνικό ιδεαλισμό. Υπάρ-χει ένας μεγάλος πειρασμός που οδηγεί στην πλάνη, στην ειδωλοποίηση των ιδεών με τη δημιουργία αιώ-
ΠΛΑΤΩΝ
16
νιων αρχετύπων, πειρασμός που δεν είναι απαλλαγμένος απ’ την υποβολή του αισθητού. Φθάνουμε έτσι στο σημείο να ερμηνεύουμε τη νοητή φύση ως υπο-τελή των αισθητών τα οποία εξάλλου κινούνται, μεταβάλλονται, κ.ο.κ.
Είναι όμως γνωστό πως στην καθαρή “θέα” του αληθούς γένους της επιστήμης, όπου οδηγεί η θεία μανία, καταπαύεται ο έρως ως γνήσια ερωτική κίνη-ση που έχει υπερβεί όλες τις έγκοσμες-έγχρονες επιθυμίες, και γι’ αυτό οφείλουμε να κάνουμε λόγο για τα δώρα της έκστασης (έχουμε τονίσει σε άλλες ευ-καιρίες πως το εκστατικό δεν είναι εκστασιακό, ανε-ξέλεγκτος δηλαδή αλογισμός). Πρόκειται για τον ἀπήμονα τόπον που δεν είναι παρά η καθαρότητα του νου, η “κενότητα”, η χωρίς συγκεκριμένο περιε-χόμενο πληρωματικότητα.
Με την ανάμνηση, η ιδέα δεν είναι δυνατό παρά να αναζητείται εκεί που οδηγεί η κατάπαυση της ε-ρωτικής φοράς, στο θεᾶσθαι μόνον και ξυνεῖναι3. Συ-γκεκριμένα, οι ιδέες δεν είναι παρά η αιώνια, η αμε-τάβλητη, η αληθής φύση των πραγμάτων τα οποία δεν είναι παρά έκτυπα. Αν επομένως η ιδέα κάθε αι-σθητού είναι το είναι του, η αλήθεια δεν ενοικεί στη φθίνουσα φύση του, αλλά στην αιώνια-νοητή του φύση. Οὐκ ἒστι κάλλος ἐν τοῖς τῆδε ὁμοιώμασιν, αλλά στη νοητή τους θέα που αιωνίζει κάθε αισθητό.
3 Συμπόσιον, 211d.
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
17
Πρόκειται για ρηξικέλευθη θεώρηση η οποία μπορεί να εγείρει πολλές ενστάσεις, αλλά βαθιά θεωρούμενη συνιστά όχι μόνο τη βασική συνθέτουσα κάθε μεταφυσικής, αλλά και τη ρίζα συναφούς λόγου. Ας τονίσουμε εδώ πως για να είναι δυνατή κάθε έγκυρη εκφραση προϋποτίθεται η γνώση της ιδέας κάθε πράγματος και υπ’ αυτήν την προϋπόθεση κα-θίσταται δυνατή κάθε διάκριση, ομοιότητα, αναλο-γία, συμμετρία, κάθε δηλαδή λογική κατηγορία που καθιστά έγκυρο το λόγο.
Πώς όμως συνδέονται τα έτερα, τα όμοια κ.ο.κ., αν οι ιδέες τους ποικίλλουν; Σε αυτήν την εύλογη απο-ρία η πλατωνική θέση είναι σαφής: Όλες οι ιδέες κοινωνούν στο αγαθό στο οποίο ο φιλόσοφος αφιέρωσε σελίδες άφθαστου κάλλους. Ο “κόσμος” του αγαθού, άρρητος καθεαυτόν, είναι ο πλέον οικείος, είναι ο αιώνιος πόρος και αυτό είναι κατεξοχήν παράδοξο, φι-λοσοφικό δηλαδή. Τα διαφορετικά ως αιώνιες νοητές οντότητες που δεν είναι παραστατές με τις δυνατότητες του έγχρονου ανθρώπου, κοινωνούν στον κόσμο του αγαθού.
Πανθεϊσμός ή πανενθεϊσμός; Αν είχαμε πανθεϊ-σμό, η γνώση θα μηδενιζόταν ως μία απέραντη ταυ-τολογία. Ο πλουραλισμός όμως των ιδεών κρατύνει το λογίζεσθαι και θεωρούμενος στο βάθος του, μη-νύει τον πανενθεϊσμό, την στα πάντα παρουσία του αγαθού που ως άμωμη και άσπιλη, εικονίζεται αι-σθητά στο χρόνο ο οποίος δεν είναι παρά νοητή εικό-
ΠΛΑΤΩΝ
18
να της αιωνιότητας, όπως σημειώνει ο φιλόσοφος στον Τίμαιο.
*
Στην πλατωνική θεώρηση αδελφώνεται η οντολογία, η ηθική, η αισθητική με ανεπανάληπτο τρόπο, όσες και αν είναι οι ενστάσεις, θεμιτές εξάλλουν στη φι-λοσοφική αναζήτηση.
Είναι εξάλλου σαφές πως το αγαθό δε μπορεί να είναι αντικείμενο φαντασιακής αναπαράστασης4. Άρρητο επομένως το αγαθό “ζωγραφίζεται” συμβο-λικά σε ένα χωρίο της Πολιτείας: Όπως ο ήλιος δω-ρίζει τη θερμότητά του που είναι πηγή ζωής για τα αισθητά χωρίς ο ίδιος να είναι ούτε τροφή, ούτε αύ-ξηση, ούτε διατροφή κ.ο.κ., κατά παρόμοιο τρόπο το αγαθό πρέχει τη δυνατότητες γνώσης χωρίς το ίδιο να είναι γνώση, αύξηση, φθορά κ.ο.κ. Επιπλέον, και ο ήλιος προϋποθέτει κάτι που είναι πάνω απ’ τη γνώση και απ’ την επιστήμη.
Πώς όμως; Υπάρχουν εκφράσεις του Αθηναίου, ό-πως ἐπέκεινα οὐσίας τε καί νοήσεως, όπως η υπεροχή του αγαθού και απ’ τη γνώση και απ’ την επιστήμη ως υπερτέρου πρεσβείᾳ τε και δυνάμει, εκφράσεις οι οποίες οριοθετούν τις ανθρώπινες δυνατότητες και της γλωσσικής έκφρασης, οι οποίες πιστοποιούν πως
4 Πρώτος ο Αθηναίος διεκήρυξε στον Τίμαιο πως ο λεγόμενος χώρος (χώρα) είναι μη παραστατός και πως κάθε προσπάθεια παράστασής του συνιστά νόθον λογισμόν και ὀνείρωξιν, Τίμαιος, 52α κ. εξ.
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
19
οτιδήποτε φραστό, μεταβλητό κ.ο.κ. είναι συμβολική έκφραση του απολύτου. Υπάρχει όμως και κάτι ση-μαντικότερο: Κάθε σχετικό νοείται απολύτως και εδώ ακριβώς ανακαλύπτουμε τον πλούτο της πλατω-νικής θεώρησης: Οι όροι αγαθό, θείο, απόλυτο, ταυ-τολογικοί, συνιστούν την πληρωματική αρχή με την οποία διακρίνουμε και γνωρίζουμε το κάθε σχετικό, κάθε μεταβαλλόμενο κ.ο.κ. Υπ’ αυτό το πνεύμα κα-τανοούμε και την περί χρόνου θεωρία του Πλάτωνα. Ναι, δε μπορεί ο φιλόσοφος να “προσδιορίσει” την α-κλινή οντικη αρχή, αλλά ας θυμηθούμε πως κάθε αποφατισμός είναι αντιφατικός και τείνει προς την ειδωλικότητα, αν δε λάβουμε υπόψη μας κάτι ουσιώ-δες: Κάθε πεπερασμένο δεν είναι παρά συμβολική έκφραση του απείρου απ’ το οποίο τρέφεται αλλά και το οποίο είναι η τροφή του.
Υπ’ αυτό το πνεύμα η πλατωνική θεώρηση του αγαθού ως άχρονης μήτρας που ευθύνει κάθε σχε-τικό δεν οδηγεί στη σιωπή ή στον αγνωστικισμό, αλ-λά στην κοινωνία με το ἀμήχανον κάλλος στον ἀπή-μονα τόπον με “τόπους” επιφάνειας, πρώτιστους τό-πους, την αρετή η οποία, όπως διδάσκεται στον Μέ-νωνα, θείᾳ μοίρᾳ παραγίγνεται οἷς ἄν παραγίγνηται5. Έτσι, οι αρετές δεν είναι πολλές, είναι μόρια της μίας και παναληθούς. Αγγίζουμε όρους οι οποίοι μηνύουν τη μυστική τους αφετηρία, το αδιαμεσολάβητο: Οσιό-
5 Επίσης, θείᾳ μοίρᾳ ἄνευ νοῦ, Μένων, 100α.
ΠΛΑΤΩΝ
20
τητα, σωφροσύνη, δικαιοσύνη, κ.ο.κ. που είναι ουσια-στικά ενότητα. Το ηθικό είναι έτσι πηγή του διανοη-τικού και το διανοητικό τρόπος έκφρασης του ακηρά-του λογισμού.
Αυτή η υπερφυής ενότητα προσδίδει στη σκέψη του φιλοσόφου μία παρθενική λαμπρότητα ως στίγ-μα του απολύτου στο σχετικό. Χωρίς αυτήν την αλήθεια αδυνατούμε να κατανοήσουμε τις ιδέες του στοχαστή.
Όντως, οι πλατωνικές ιδέες θεωρούνται αιώνιες, νοητά αρχέτυπα που δεν παραστατικοποιούνται, που δεν έχουν ούτε σχήμα, ούτε μορφή, που δεν γνω-ρίζουν μεταβολή, αλλά το κύριο ερώτημα συνίσταται στο πώς εναρμονίζονται με τη μεταβολή, με τους με-τασχηματισμούς, με τις μεταμορφώσεις των εκτύ-πων τους, των αισθητών δηλαδή πραγμάτων.
Η απάντηση δεν είναι εύκολη και κάθε εμπει-ριστική εκδοχή καραδοκεί. Ο ίδιος ο φιλόσοφος κάνει λόγο για γένεσιν εἰς οὐσίαν προσδιορίζοντας στη συ-νέχεια το είναι του χρόνου. Εδώ χρόνος και ιδέες συ-ναντιούνται και έτσι αναδύεται μία αλήθεια η οποία αποτελεί και απάντηση στο κρίσιμο θέμα. Φυσικά, ο ορισμός του χρόνου ως κινητής εικόνας της αιωνιό-τητας, υποκρούει πως η χρονικότητα, μόγις υπαρκτή, παραπέμπει στην αρχή η οποία τη συνέχει, στα αι-σθητά, το είναι των οποίων είναι οι ιδέες τους, έξω απ’ το χρόνο, στον “κόσμο” του αγαθού όπου κοινω-νούν απόλυτα χωρίς να γίνονται αντικείμενα παρά-
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
21
στασης, αλλά ἐξαίφνης άμεσες και αδιαμεσολάβητες αλήθειες που φωτίζουν το το τοῦ εἰκασθέντος γένος6.
Στην καρδιά της γνωσιοθεωρίας, της ηθικής, της λογικής (πλατωνική διαλεκτική), ενατενίζουμε την πλατωνική μυστική ως κρηπίδα της σκέψης.
Ένα απτό αλλά και κύριο παράδειγμα θα μας βοηθήσει: Οι αριθμοί, ως απόλυτες οντότητες και όχι ως πλάσματα αποκλειστικά της αισθητής εποπτείας ορίζουν τα αισθητά μεγέθη με νοητό τρόπο. Σε αυτό στηρίζονται όχι μόνο τα καθαρά μαθηματικά, αλλά και η επιστημονική γλώσσα. Ας μην ξεχνάμε επίσης πως στα έργα του γήρατος του φιλοσόφου οι μαθη-ματικές γνώσεις και το δαιμόνιό του οφείλουν αρκε-τά στους Πυθαγορείους, και γίνεται προσπάθεια διασυσχετισμού των ιδεών με τους αριθμούς.
*
Συντομότατη αναφορά σε τρεις νεώτερους φιλοσό-φους στους οποίους οφείλεται ο ευρωπαϊκός ιδεαλι-σμός, θα μας βοηθήσει να κατανήσουμε την αιώνια νεότητα της πλατωνικής δημιουργίας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως με τον Πλάτωνα οριστικοποιείται από-λυτα η φιλοσοφική μέθοδος.
Ο Descartes θεωρείται και πατέρας του ευρωπαϊ-κού ιδεαλισμού. Κατά τον Γάλλο φιλόσοφο οι ιδέες ως φορείς της αλήθειας δημιουργούνται απ’ την ενέ-γεια του ανθρωπίνου πνεύματος και δεν υπάρχουν
6 Φαῖδρος, 250b .
ΠΛΑΤΩΝ
22
καθεαυτές. Ωστόσο, ο ιδεαλισμός του Descartes είναι αμφίσημος Απ’ τη μια η ιδέα του τριγώνου είναι αμετακίνητη7, αιώνια κατά τρόπο που τίποτε δεν υ-πάρχει έξω μας αν δεν υπάρχει μέσα μας, απ’ την άλλη οι ιδέες μας δεν είναι παρά καθαρές και ευκρι-νείς πραγματικότητες οι οποίες καθορίζονται προτα-σιακά. Ο Descartes αφορμάται πλατωνικά, παρόλο που αγνοούσε πλήρως την πλατωνική φιλοσοφία για να τη διευρύνει στην ίδια τη δραστηριότητα της σκέ-ψης με τις έμφυτες καταλληλότητές της.
Για τον Berkeley δεν υπάρχει καμία διαφορά ανά-μεσα στα αισθητά πράγματα και στις ιδέες. Τα αι-σθητά είναι ιδέες. Αυτό κατανοείται αν λάβουμε υ-πόψη μας την αντιληψιαρχία και την αϋλοκρατία του φιλοσόφου ο οποίος διεκήρυξε πως δεν υπάρχει αντι-κείμενο χωρίς υποκείμενο8. Ο φιλόσοφος δεν κα-ταργεί την “απόσταση” αίσθησης και αντίληψης, αλ-λά θεωρεί την πρώτη εξάρτηση της δεύτερης, την α-φομοιώνει θα λέγαμε με την αντιληπτική λειτουργία της νόησης και γι’ αυτό η κίνηση, η μεταβολή κ.ο.κ. δεν ανήκουν στα αισθητά, αλλά είναι αντιληπτικές-νοητικές πραγματικότητες. Ιδέες επομένως ή δέσμες
7 Méditation cinquième. Μεταφράσαμε το έργο του Descartes Οι Αρχές της Φιλοσοφίας, Δρόμων, φιλοσοφική βιβλιοθήκη/3, 2008 όπου και κα-τατοπιστική εισαγωγή.
8 ...no object without subject: A Treatise concerning the Principles of Human Knowledge. Μεταφράσαμε το έργο στις εκδόσεις Δρόμων/Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη/2/2007, σελ. 75.
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
23
ιδεών είναι τα ίδια τα πράγματα χωρίς ύλη και εκτα-τότητα. Δεν υπάρχουν επομένως ούτε εκτατά πράγ-ματα (αντίθεση με τον Descartes), ούτε χώρος (αντί-θεση με τον Kant ο οποίος άδηλα επηρεασμένος απ’ τον Berkeley οικοδόμησε τον υπερβατολογικό ιδεαλι-σμό του, σε αντίθεση με τον υπερβατικό). Δεδομένου μάλιστα ότι ο χώρος είναι καθαρή μορφή εξωτερικής εποπτείας και ο χρόνος καθαρή μορφή εσωτερικής εποπτείας, πάντα κατά τον Kant9, τα πράγματα είναι παραστάσεις-φαινόμενα και η γνώση επιφανειακή, αλλά έγκυρη. Υπάρχει στον Kant ένα αδήριτο προδε-δομένο, το πράγμα καθεαυτό το οποίο μας είναι πα-ντελώς άγνωστο και δεν επεμβαίνει στη διαμόρφωση της γνώσης. Οι δυσκολίες όμως του καντιανού συ-στήματος είναι εμφανείς, τις έχουμε επισημάνει σε άλλες ευκαιρίες.
Ας κλείσουμε το παρόν εισαγωγικό με δύο ενδει-κτικά χωρία του Πλάτωνα (Φαίδων) τα οποία και με-ταφράζουμε: 78d, Ἴωμεν δή, ἔφη, ἐπὶ ταὐτὰ ἐφ᾿ ἅπερ ἐν τῷ ἔμπροσθεν λόγῳ. αὐτὴ ἡ οὐσία ἧς λόγον δίδομεν τοῦ εἶναι καὶ ἐρωτῶντες καὶ ἀποκρινόμενοι, πότερον ὡσαύτως ἀεὶ ἔχει κατὰ ταὐτὰ ἢ ἄλλοτ᾿ ἄλλως; αὐτὸ τὸ ἴσον, αὐτὸ τὸ καλόν, αὐτὸ ἕκαστον ὃ ἔστιν, τὸ ὄν, μή ποτε μεταβολὴν καὶ ἡντινοῦν ἐνδέχεται; ἢ ἀεὶ αὐτῶν ἕ-καστον ὃ ἔστι, μονοειδὲς ὂν αὐτὸ καθ᾿ αὑτό, ὡσαύτως κατὰ ταὐτὰ ἔχει καὶ οὐδέποτε οὐδαμῇ οὐδαμῶς ἀλλοί-
9 Πρβλ. Critique de la raison pure, PUF, σελ. 53-64 κ. εξ.
ΠΛΑΤΩΝ
24
ωσιν οὐδεμίαν ἐνδέχεται; (Ας επιστρέψουμε, είπε, στα ίδια που συζητήσαμε προηγουμένως. Αυτή η ουσία για το είναι της οποίας συζητάμε με ερωτήσεις και α-παντήσεις τι απ’ τα δύο: Είναι πάντα αναλλοίωτη ή μεταβαλλόμενη; Είναι πάντα ίση με τον εαυτό της, αυτή που είναι σε κάθε περίπτωση, το ον δηλαδή το οποίο ποτέ δεν υφίσταται καμία μεταβολή; Ή κάθε κάθε μία (ιδέα) είναι αυτή που είναι, ως απόλυτα κα-θαρή οντότητα χωρίς μορφή, αυτή μοναδική μη δεχό-μενη ποτέ και με κανένα τρόπο οποιαδήποτε αλ-λοίωση;) Επίσης: 80b Σκόπει δή, ἔφη, ὦ Κέβης, εἰ ἐκ πάντων τῶν εἰρημένων τάδε ἡμῖν συμβαίνει, τῷ μὲν θείῳ καὶ ἀθανάτῳ καὶ νοητῷ καὶ μονοειδεῖ καὶ ἀδια-λύτῳ καὶ ἀεὶ ὡσαύτως κατὰ ταὐτὰ ἔχοντι ἑαυτῷ ὁμοι-ότατον εἶναι ψυχή, τῷ δὲ ἀνθρωπίνῳ καὶ θνητῷ καὶ πολυειδεῖ καὶ ἀνοήτῳ καὶ διαλυτῷ καὶ μηδέποτε κατὰ ταὐτὰ ἔχοντι ἑαυτῷ ὁμοιότατον αὖ εἶναι σῶμα. ἔχομέν τι παρὰ ταῦτα ἄλλο λέγειν, ὦ φίλε Κέβης, ᾗ οὐχ οὕτως ἔχει; (Εξέτασε λοιπόν, είπε, ω Κέβη, αν από όλα όσα έχουν ειπωθεί μας συμβαίνει η ψυχή να είναι πανό-μοια με το νοητό και μοναδικό και μη φθαρτό και μη μεταβαλλόμενο και το σώμα να είναι πανόμοιο με το το ανθρώπινο και πολυμερές και ανόητο και διαλυό-μενο που δεν είναι ποτέ αμετάβλητο. Απομένει άλλο να πούμε εκτός από αυτά;)
Ν. Μ.
ΙΔΑΝΙΚΗ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ
