ΝΙΚΟΥ ΜΑΚΡΗ, ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ.

Κυκλοφόρησε σε δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση το βιβλίο του Νίκου Μακρή

 ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ, β΄έκδοση, εμπλουτισμένη, εκδόσεις Δρόμων, 2024. Διατίθεται σε βιβλιοπωλεία. 

Πρόλογος στη 2η Έκδοση των κειμένων που πρωτοδημοσιεύθηκαν πριν από σαράντα πέντε περίπου χρόνια και ήταν από δεκαετές εξαντλημένα, επανέρχεται με τη προσθήκη τριών ακόμη σπουδών εξαιτίας της πρωτοβουλίας του φίλου, εκδότη, ποιητή και λογίου Ζώη Μπενάρδου. Φοιτητικά και νεανικά κείμενα με επουσιώδεις επιψαύσεις, αναφέρονται σε σπουδαίους μυθιστοριογράφους και στοχαστές και προσπαθούν να επισημάνουν όχι μόνο τον κλασικό χαρακτήρα της δημιουργίας τους, αλλά και τη φιλοσοφημένη θεώρηση της υψηλής λογοτεχνίας που υπερβαίνει οποιαδήσποτε “υπηκοότητα”, δεδομένου πως κάθε άξιο έργο έχει οικουμενικότητα. Συγκεκριμένα, οι Ντοστογιέφσκυ και Μπερνανός ήταν πεπεισμένοι χριστιανοί (ο Φόστερ δεν ήταν πιστός), αλλά οι υπέρτατες υποβολές του έργου τους αγγίζουν τις βαθιές εκζητήσεις μας που υπερβαίνουν κάθε δογματική υπηκοότητα και αινίσσονται ό,τι άφθαρτο και υπέροχο κοσμεί τη φύση μας. Είμαστε βέβαιοι πως οι αναγνώστες των κεφαλαίων της παρούσας προσπάθειας θα συναντήσουν μύχιες αναμονές και εμβιώσεις τους κι ότι θα προχωρήσουν σε καρποφόρες επιπλέον αναζητήσεις ως νοσταλγοί της ωραιότητας, αφού οι μεγάλες υποβολές της λογοτεχνίας άγουν αναπόφευκτα και σε φιλοσοφικούς προβληματισμούς. Η λογοτεχνία και η φιλοσοφία ακραγγίζονται αναπόφευκτα που προσεγγίζουν ό,τι ωραιότερο το οποίο συναντάμε σε κάθε πνευματική προσπάθεια.86 

ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Το Τραγικό, ο Πόνος και ο Θεός στο έργο του Ντοστογιέφσκυ Το πρόβλημα της θείας ενανθρώπησης δεν είναι για τους πιστούς μόνο δογματικό και θεωρητικό, όπως παρουσιάζεται με τη μόνη θεωρία ή και την τυπική διαδικασία της μάθησης. Είναι και βαθύτατα οντολογικό, αγκαλιάζει όλη την ανθρώπινη ζωή και κατεξοχήν εκείνες τις διαστάσεις της που αναμετρούνται με ό,τι πιο οριακό, με την τραγικότητα. Οι πραγματικότητες τη ζωής, ζυγισμένες μάλιστα στις πιο τραγικές της εκφράσεις, ερμηνεύονται και κατανοούνται, όσο αυτό είναι δυνατό, με στήριγμα τη θρησκευτική τους θεώρηση και κυρίως με την πεμπτουσία του χριστιανικού μηνύματος κατά το οποίο ο Θεάνθρωπος κατήλθε τοῖς κατωτάτοις τῆς γῆς για να χαρίσει στην ανθρώπινη φύση το αρχαίο κάλλος, την πρωτινή μακαριότητα. Πίσω απ’ τις συνταρακτικές σκηνές του έγχρονου βίου, στην εναγώνια πάλη της αρετής με το αρνητικό πάθος, η ανθρώπινη φύση καλείται να προσφέρει κάτι που εξανεμίζει και τις βιαιότερες ριπές του ανθρώπινου πάθους. Ο πόνος και η οδύνη, η λύπη κι η χαρά, ο θάνατος και η ζωή συνιστούν τις πλέον ακραίες καταστάσεις στις οποίες παραδίδεται η ανθρώπινη φύση, πότε δαιμονικά και γεμάτη καταλυτικό πάθος, και πότε ουράνια, μεταμορφώνοντας με την παρουσία της τον κόσμο και τη ζωή. Στο στρόβιλο του πάθους και της φθοράς η μαρτυρία του καλού παρουσιάζεται ως αιώνιο έαρ που πνέει για να προσπεράσει τα φαντάσματα και τις φρικωδίες ως ‘’άλλοθι’’ παρουσία. * ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 87 Στις σελίδες του Ντοστογιέφσκυ, και είναι όλες βαμμένες με την προσωπική του ζωή και μετοχή στις μεγάλες δοκιμασίες, ξεπηδάει με ένα τρανταχτό πάθος το βαθύτερο, το οικουμενικό είναι της ανθρώπινης φύσης αναζητώντας διοχέτευση ενός στοιχείου που είναι βαθύτατα ριζωμένο εντός της. Είναι η ορμή για κατάφαση στη ζωή αι στη δράση. Ο μεγάλος αυτός δημιουργός ξεκίνησε με αφετηρία την αγάπη προς τον άνθρωπο, εξυμνώντας τρανά ό,τι εκλεκτό και θείο βρίσκεται μέσα του. Στις Λευκές Νύχτες που τις έγραψε στα είκοσι επτά του χρόνια εξυμνεί την αγνότητα της ψυχής της νεαρής ηρωίδας του. Στέκεται δίπλα στον άνθρωπο ως σιγηλός ακροατής του μυστικού του πόνου και αφουγκράζεται. Στον πόνο των ηρώων του εικονίζεται ο παγκόσμιος πόνος και αγωνία στα οποία αφοσιώνεται ως μέτοχος και ως κοινωνός δεδομένων και των προσωπικών του προβλημάτων. Η πορεία των πολλών ηρώων του είναι ματωμένη, γεμάτη παράδοξα, φρικαλεότητες στο βάθος των οποίων προαγγέλλεται κάτι θαυμασιώδες. Οι ήρωες των Αναμνήσεων απ’ το σπίτι των πεθαμένων είναι δύστυχες μορφές που βρίσκονται στις φυλακές ή στα κάτεργα, μορφές που εξαγοράζουν αμίλητα τη θητεία της εξαγοράς. Περιγράφει ήσυχα πολλές φάσεις της ζωής των ‘’κακούργων’’, κι όμως πόση παιδικότητα, πόσα άγνωστα καλά στοιχεία δε βρίσκει σε αυτούς τους κολασμένους… Ζωγραφίζει παράλληλα τα πάθη τους, τις αγριότητές τους, αλλά παραμένει σε αυτό το αποπνικτικό κλίμα με τόση συμπάθεια. Η παθολογία της ανθρώπινης ψυχής ήταν χρόνιο πρόβλημά του και φεύγοντας απ’ το κάτεργο θα πάρει μαζί του όλες τις κατά βάθος συμπαθητικές μορφές των κακούργων για να ζήσει μαζί τους τα τόσα προβλήματά τους. Το κάτεργο του δίδαξε τον άνθρωπο που βρίσκεται μακριά απ’ τη χάρη, αλλά που διατηρεί μέσα του ως φλόγα κάτω απ’ την τέφρα ουράνια στοιχεία. Αργότερα, στους Αδελφούς Καραμαζώφ, θα αναφωνήσει: Μη φοβάστε την αμαρτία, αγαπάτε τον άνθρωπο και μες την αμαρτία. (Απόσπασμα απ’ τις συζητήσεις και 88 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ τη διδασκαλία του στάρετς Ζώσιμου). Είναι πια η αναγεννημένη προσωπικότητα η ποία αναβαίνει τη μακάρια κλίμακα της χάρης και κατοπτεύει την πραγματικότητα. Στους διαλόγους του που είναι με την πρώτη ματιά παραφορτωμένοι, πέρα απ’ τη συμβατικότητα των λόγων, αναφαίνεται το αιώνιο κυνηγητό των ανθρώπων για δράση και δικαίωση. Αυτές οι σκηνές δημιουργούν μια φορτική και παραγεμισμένη αίσθηση με γεγονότα και διαλόγους σε ερμητικά κλεισμένα δωμάτια και σοφίτες σπιτιών. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι περισσότεροι ήρωες του Ντοστογιέφσκυ δρουν και κινούνται σε κλειστό χώρο. Οι πιο πολλοί είναι δοσμένοι στους εαυτούς τους, στις ιδέες τους οι οποίες τους απογυμνώνουν ή τους ανασταίνουν. Μετά τη στατικότητα και αφέλεια πολλών τύπων των Αναμνήσεων εκδιπλώνονται άλλοι τύποι και μορφές που με διονυσιακό πάθος αναζητούν κάτι με τόση ο ορμή και δίψα που παραλληλίζονται με τη συμπεριφορά εκείνων που είναι ριγμένοι στις αισθησιακές ηδονές. Ο Ραγκόζιν στον Ηλίθιο, δαιμονικά κινημένος, αποσπά απ’ τον πρίγκιπα τη στιγμή του γάμου την ερωμένη του Ναστάσια Φιλίπποβνα και την οδηγεί στο δωμάτιό του, όπου και τη φονεύει. Εκεί ξαπλώνει αντικρίζοντας μακάβρια το πτώμα της δυστυχισμένης. Η Ναστάσια Φιλίπποβνα, θύμα διεφθαρμένου γαιοκτήμονα, δαιμονική και αυτή, χάνεται στην κόλαση των παθών της. Ο Γέρο Καραμαζώφ ζει έκλυτα σε όλη του τη ζωή και στο τέλος κυνηγιέται απ’ το παιδί του επειδή έχουν την ίδια ερωμένη, βρίσκει δε το θάνατο απ’ το νόθο γιο του Σμερντιάκωφ. Ο Βερσίλοφ, πατέρας του Εφήβου, αφού εξομολογήθηκε συντετριμμένος μπροστά στο γιο του τα μεγάλα του σφάλματα, αποφασίζει να μείνει πιστός στην οικογένειά του και στο εαυτό του. Δεν το κατορθώνει όμως: Την επόμενη, τρελαμένος απ’ το πάθος, επιχειρεί να φονεύσει την Κατερίνα Νικολάγιεβνα, παλιά του ερωμένη, επειδή τη χάνει, και στη συνέχεια αποπειράται ανεπιτυχώς να αυτοκτονήσει. 1 1 Ο Έφηβος, Μέρος τρίτο, κεφάλαιο δωδέκατο. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 89 Η σεξουαλικότητα δεν εκφράζεται απλά ως παθολογική κατάσταση. Αναμοχλεύει την ύπαρξη και την αναλίσκει Παραλληλίζεται με το Χρυσό Μόσχο των Ισραηλιτών, την πεσμένη φύση του χοϊκού ανθρώπου που παραδίδεται στη λατρεία του Θεού του-ειδώλου με όλο το πάθος της θείας του ρίζας που βυθομετράει την ανθρώπινη ύπαρξη με θεία σταθμά. Χάνοντας την αφετηρία του το ανθρώπινο πρόσωπο, βυθίζεται στο απροσπέλαστο βάθος της αιρετικής του δημιουργίας και πνίγεται, όσο και αν νομίζει πως ικανοποιείται. Αυτή η κατάσταση του πεπτωκότος ανθρώπου με την οδύνη που δημιουργεί στον εαυτό του και τη νομίζει αυταπατώμενος θρίαμβο, τονίζεται με σοφία και αριστοτεχνικά απ’ τους μυστικούς όλων των παραδόσεων, ανεξάρτητα από θρησκευτικές αφετηρίες. 2 Από εδώ αρχίζει η μεγάλη δημιουργία, η σύνθεση. Ο Paul Evdokimov γράφει: Ένας Ντοστογιέφσκυ, ένας Μπερνανός, κατέρχονται στα τάρταρα, αλλά η φαντασία τους είναι πάντα αιχμάλωτη της εικόνας του Χριστού. Μία εικονογραφική παιδεία μυεί στην αληθινή ωραιότητα, διδάσκει την ενατένιση των μυστηρίων. 3 Η λάμψη του θεανθρώπινου προσώπου φωτίζει 2 Ἐκ τῶν ὑποκειμένων τῇ ψυχῇ παθῶν…Εἶτα διά τούτων πολεμοῦντες τον νοῦν ἐκβιάζονται αὐτοῦ εἰς συγκατάθεσιν ἐλθεῖν…(Μαξίμου του Ομολογητού, Περί Αγάπης Κεφαλαίων Εκατοντάς Δευτέρα, Φιλοκαλία Ιερών Νηπτικών, τ. 2, σελ. 18.) Ο Bl. Lossky, επηρεασμένος βαθιά απ’ τη ησυχαστικό πνεύμα των Ανατολικών Πατέρων, χαρακτηρίζει τον Ντοστογιέφσκυ διονυσιακό, εξαιτίας του πάθους των ηρώων του. (Ο στάρετς Αμβρόσιος, Χριστιανικόν Συμπόσιον, 1966.) Αυτή όμως η διονυσιακή πλευρά προσεγγίζει το μυθιστιριογράφο στον άνθρωπο ο οποίος είναι διχασμένος και μάχεται. Ο Ντοστογιέφσκυ περιγράφει τη μάχη του ανθρώπου με τον εαυτό του, ενώ οι νηπτικοί μαρτυρούν κατά κανόνα την ειρήνη της ψυχής. Πρόκειται για τη δεύτερη όψη του σκηνικού. Επιπλέον, ο μυθιστοριογράφος προχωρεί και αγγίζει, για να μην πούμε πως φωτίζει τα μυστικά ριζώματα της συνείδησης. 3 Mariage, Mystère de l’amour, μετφρ. Σεραφείμ Ορφανού, 1967, σελ. 161. 90 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ τη σκοτεινή εικόνα των δραματικών γεγονότων Είναι μία μεγάλη και επίπονη πορεία προς το Γολγοθά με όλες τις συνέπειες του βάρους του Σταυρού… Το θείο πρόσωπο ενώνει με τη σάρκωσή του τη θεία αγάπη με τη θεία φλέβα που βρίσκεται κρυμμένη στην ανθρώπινη σάρκα. Αυτό φαίνεται καθαρά στις τραγικές ομολογίες των αθέων για το πρόσωπο του Χριστού (Κυρίφωφ, Ιππόλυτος, κ..α.) Μεγάλος μύστης ο Ντοστογιέφσκυ δε βάζει το πρόσωπο του Χριστού να διδάσκει επειδή δεν τον φαντάστηκε ποτέ νομοθέτη, αλλά Φως και Αλήθεια και Ζωή που ανασταίνει και ζωοποιεί. Η πίστη δεν ανήκει στα θρησκεύματα, ούτε αρκείται στα tabou, αλλά ενδύει τον πεπτωκότα τήν στολήν τήν πρώτην. Η αναστροφή του με τους αρνητές δεν είναι περιγραφική, αλλά λουσμένη με το στοιχείο του προσωπικού πάθους και αγώνα. Την αμαρτία και την πτώση τα περιγράφει ως γόνος του Αδάμ και της θείας υιοθεσίας, κι αυτό με τη βαθιά πίστη στην αιωνιότητα της έκχυσης της θείας αγάπης. Πέρα απ’ τη χρονικότητα την τετριμμένη με τις ταραχώδεις εκζητήσεις, αναδύεται η πόλη του Θεού, η νέα Ιερουσαλήμ. Ο Αλιόσα Καραμαζώφ, το εύοσμο κρίνο, η απόληξη της δημιουργίας, ατενίζοντας τους μικρούς του φίλους, λέει: Παιδιά μου, αγαπημένοι μου φίλοι, τη φοβάστε τη ζωή. Είναι τόσο ωραία, όταν κάνουμε το καλό και το αληθινό! 4 Η τραγικότητα είναι κυριαρχικό στοιχείο σε όλα τα έργα του μυθιστοριογράφου-στοχαστή και δεν εξαντλείται με την παρουσίαση των σκηνών του ούτε με σχόλια. Αγγίζει μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα και συναντιέται με φιλοσοφικές θεωρήσεις. Ο Berdiaev παρατηρεί: Ο άνθρωπος είναι ένα ον αλόγιστο, παράδοξο, τραγικό στο οποίο αντιμετωπίζονται δύο κόσμοι, δύο αρχές ακροτήτων. Αυτή η σκέψη αναπτύχθηκε μεγαλοφυώς απ’ τον Ντοστογιέφσκυ ο οποίος υπήρξε διάσημος ανθρωπολόγος. 5 4 Αδελφοί Καραμαζώφ, Επίλογος. 5 Περί του Προορισμού του Ανθρώπου, δοκίμιο παραδόξου ηθικής, Αθήνα, 1950, σελ. 50. Μετάφραση του μητροπολίτου Σάμου Ειρηναίου. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 91 ΙΙ Η οδυνηρή εικόνα της ανθρώπινης πραγματικότητας διαποτίζεται από ένα νέο στοιχείο, τόσο γνωστό σε κάθε άνθρωπο που γεύεται τη ζωή και τόσο οδυνηρό: Ο πόνος. Μετά το σαδισμό και την απληστία των κολασμένων του, έρχεται ο πόνος στις αγωνιούσες μορφές των ηρώων του που, πίσω απ’ τα συμβαίνοντα, ανακαλύπτουν κάτι πιο ανθρώπινο και πιο οδυνηρό. Ο Berdiaev λέγει πως ο Ντοστογιέφσκυ συσχέτισε τη γνώση της αλήθειας με τον πόνο. Όλα τα πρόσωπά του μαθητεύουν στο καμίνι του πόνου, συντετριμμένα, αφημένα σε αυτόν τον καταπέλτη, χωρίς έλεος και αυτό συνιστά απόδειξη ότι ο Θεός των χριστιανών είναι ανύπαρκτος, όπως θα έλεγε ο Camus. Η Σόνια Σεμιάνοβνα, η τραγική κόρη του μέθυσου Μαρμελάντωφ, αναγκάζεται να στιγματισθεί με την ‘’κίτρινη λωρίδα’’ για να ζήσει τα τέσσερα μικρά της αδελφάκια. Ζει ηρωικά, περικάθαρμα του κόσμου, η οποία με την ηρωική της πορεία προάγει εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν όλους όσοι ζούμε χωρίς να γευόμαστε το παγκόσμιο δράμα του πόνου με μια τυπική θρησκευτικότητα, ηθικά κατώτερη και απ’ την αθεΐα. Το πρόβλημα του πόνου στον Ντοστογιέφσκυ δεν είναι συναισθηματικό και εξάρτημα της αγάπης προς το συνάνθρωπο που καταλήγει δε έναν Θεό αιρετό. Έχει συναίσθημα όχι όμως ατίθασο και υποκειμενικό, αλλά έλλογο και βαθύ. Ο πόνος και το δάκρυ, αναπόσπαστα στοιχεία της ζωής μας, δεν έχουν τυχαία ύπαρξη. Αλυσοδένουν την ανθρώπινη φύση για να την συντρίψουν ή για να την κάνουν να ανανήψει και να φωτισθεί. Στους Ταπεινωμένους και Καταφρονεμένους το πρόβλημα του πόνου είναι οξύτατο, αλλά χωρίς περικάλυμμα της αλήθειας, όπως στο Έγκλημα και Τιμωρία. Ο συγγραφέας αντικρίζει τους δύστυχους ήρωές του, συντετριμμένους απ’ τα δεινά που ζητούν ίαση, με συγκατάβαση. Στη Ναστάσια Φιλίπποβνα ο πόνος δίνει τη θέση του σε αιωρούμενα αισθήματα που οδηγούν στην καταστροφή, χωρίς κανενός είδους λύτρωση. Αλλού πάλι ένα γνήσιο στοιχείο συμπάθειας και αγάπης αποκαλύ- 92 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ πτει τη συμπόνια της ανθρώπινης καρδιάς, ως τυχαίο επακολούθημα της καλοσύνης (φίλοι του Ρασκόνλικωφ κ.ά.). Εκεί που εμφανίζεται πια ολοκληρωμένος και με στενή σχέση με τα βιώματα της ψυχής, δείχνει το δρόμο για τη νέα ζωή. Η Σόνια πονούσε οδυνηρά για το κατάντημα της οικογένειάς της, για το ψυχικό δράμα του Ρασκόνλικωφ και μάλιστα περισσότερο από όσο για την τραγκή της θέση. Παραμένει μυστήριο οι σχέσεις Νόμου και Χάριτος, Λόγου και Καρδιάς. Το τραγικό τέλος της μητέρας της είναι μία απ’ τις πιο οδυνηρές καταστάσεις στις σελίδες του δημιουργού μας, όπως και οι περιπέπειες της Όλια στον Έφηβο. Ο διάλογος Σόνιας και Ρασκόνλικωφ μας λέει πολλά ως προς τις σχέσεις πόνου και ανθρώπινης δοκιμασίας: – Μπορεί να μην υπάρχει καθόλου Θεός, αποκρίθηκε με κάποια μάλιστα χαιρεκακία ο Ρασκόνλικωφ, γέλασε και την κοίταξε. Το πρόσωπο της Σόνιας άλλαξε ξάφνου τρομακτικά: σπασμοί το αυλάκωναν. Του έριξε ένα βλέμμα γεμάτο ανείπωτη μομφή, έκανε να πει κάτι, μα δε μπόρεσε να προφέρει λέξη και μόνο, ξαφνικά, σκέπασε με τα χέρια το πρόσωπο κι έκλαψε πικρά, πικρά μ’ αναφιλητά. …………………………………………………………………… Γιατί; Γιατί δε μπορείς να μείνεις έτσι, να γιατί! Πρέπει επιτέλους να σκεφθείς λογικά και να αντικρίσεις κατά πρόσωπο την αλήθεια κι όχι να κλαις σαν μικρό παιδί και να ξεφωνίζεις πως ο Θεός δε θα σε εγκαταλείψει. Πες μου, τι θα γίνει αν αύριο σε πάνε στο νοσοκομείο;.. Τάχα δεν είδες στις γωνιές των δρόμων μικρά παιδιά που τα στέλνουν οι μανάδες τους να ζητούν ελεημοσύνη; Έμαθα πώς ζούνε αυτές οι μανάδες και σε ποιο περιβάλλον. Τα παιδιά δε μπορούν να μείνουν παιδιά εκεί. Στα εφτά του χρόνια κιόλας το παιδί διαφθείρεται και γίνεται κλέφτης! Κι όμως, τα παιδιά είναι η εικόνα του Χριστού: αὐτῶν ἐστί ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Μας πρόσταξε να τα ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 93 τιμάμε και να τα αγαπάμε –είναι η ανθρωπότητα του μέλλοντος…6 Ήδη η αθεΐα στην παρούσα περίπτωση έχει ηθικές αφετηρίες. Στον Έφηβο, ο πρίγκιπας, αντικρίζοντας το πορτραίτο της δύστυχης Ναστάσια Φιλίπποβνα, το φέρνει στα χείλη του και το φιλεί: Κοίταξε γύρω του, πλησίασε στο παράθυρο κι άρχισε να εξετάζει στο φως το πορτραίτο της. Θα ‘λεγε κανένας πως έψαχνε να βρει σε αυτό κάποια μυστηριώδη λεπτομέρεια… Ναι, ξανάβλεπε καθαρά τώρα πως υπήρχε και κάτι άλλο ξεχωριστό σε αυτό το πρόσωπο, εκτός απ’ την ομορφιά. Κάτι σαν υπεροψία, σαν αλαζονεία, σαν περιφρόνηση που οδηγεί στο μίσος, έκανε χτυπητή την αντίθεση στο πρόσωπο αυτής της γυναίκας σε σχέση με έκφραση γεμάτη εμπιστοσύνη και αφέλεια. Αυτή η αντίθεση έκανε αισθητή την εντύπωση κάποιου κρυμμένου πάθους που ξυπνούσε ένα αίσθημα συμπόνιας. 7 Ο πόνος συντρίβει ή ελευθερώνει και αυτό το βλέπουμε σε πολλές σελίδες του μυθιτοριογράφου και στοχαστή. Το στοιχείο του πόνου είναι διάχυτο σε όλα του τα έργα και η επίδραση που ασκεί οδηγεί συχνά σε μια θαυμαστή συμπάθεια. Αποκαλύπτει συγκινητικά αισθήματα, ευγενισμένα, και σε πρόσωπα χωρίς θρησκευτικά ή μεταφυσικά βιώματα, μια ανθρωποκεντρική θα λέγαμε καλοσύνη. ΙΙΙ Ο άνθρωπος δεν υπάρχει παρά μόνο κατ’ εικόνα και ομοίωση Θεού. Δεν υπάρχει παρά μόνο όταν υπάρχει Θεός. Αν Θεός δεν υπάρχει, αν ο άνθρωπος γίνει μόνος του Θεός και δεν είναι πια άνθρωπος, η ίδια του η εικόνα θα χαθεί. Το πρόβλημα του ανθρώπου δε λύνεται παρά με το Χριστό…8 Αν δεν υπάρχει Θεός, τα πάντα επιτρέπονται. 9 6 Έγκλημα και Τιμωρία, Μέρος Τέταρτο. 7 Ηλίθιος, Πρώτο Μέρος VII. 8 Berdiaev, L’ Esprit de Dostojevsky. 9 Αδελφοί Καραμαζώφ. Ας σημειωθεί πως σε αυτή την απόφανση ο Sartre θεμελίωσε τον υπαρξισμό του. 94 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Το περί Θεού πρόβλημα δεν είναι στατικό και υποταγμένο σε νοησιαρχικές κατηγορίες, αλλά αναδύεται μυστικά και γίνεται πια μυσταγωγικό όταν το ανθρώπινο πρόσωπο, μετά τον τραγικό διχασμό και αγώνα, ελευθερώνεται απ’ τη φθορά και τις πρότερες έγχρονες δοκιμασίες του για να αισθανθεί την παρουσία του Απολύτου, κατά τρόπο που επιτελείται κένωση και πλήρωση συγχρόνως. Και στο χώρο των αρνητών η Απουσία καθοράται μυστικά με τα συμβαίνοντα, πίσω απ’ τη μεταφυσική δίψα και τον όλεθρο των πράξεων, ο Απών. Τόσο οι ομολογίες και η δράση των αρνητών, όσο και η μαρτυρία των πιστών αποτελούν μυστικές προϋποθέσεις για μία προς τα άνω πορεία. Έτσι, όλη η δημιουργία δίνει την αίσθηση του θανάτου και της φθοράς μέσα στα χαλάσματα της αποστασίας. Η αλήθεια του Θεού κατά το στοχαστή μας προβάλλει ως επιτάσσουσα αλήθεια απ’ την οποία εξαρτάται το ανθρώπινο πρόσωπο. Ο Ντοστογιέφσκυ προφητεύει τον όλεθρο της ανθρώπινης δημιουργίας, όλεθρο που προκύπτει απ’ την αδιαφορία ή και την άρνηση της θείας παρουσίας στη ζωή. Για τον Ντοστογιέφσκυ ο Θεάνθρωπος είναι βασική αλήθειααναγκαιότητα, κατά τρόπο που ο άνθρωπος δε νοείται χωρίς το Θεό, ούτε ο Θεός χωρίς τον άνθρωπο. Το στοιχείο του τραγικού και του πόνου κορυφώνονται όταν συνδέονται όταν συνδέονται με το πρόβλημα υπάρξεως του Θεού σε τρεις τραγικές επισταθμίες: Την άρνηση του Θεού, την αναζήτησή Του και την επανάπαυση στους κόλπους Του (λ.χ.: Κυρίλωφ, Στεπάν Τροφίμοβιτσ-Σάτωφ, Ρασκόνλικωφ). i. Ο Ρασκόνλικωφ είναι τύπος του νιτσέϊκου υπερανθρωπισμού, χωρίς όμως η αθεΐα του να βασίζεται στην υπεροχή του λόγου, αλλά στη βασανιστική προβληματολογία ως προς το καλό και το κακό, ως προς τον πόνο κυρίως (Διάλογος με τη Σόνια Σεμιάνοβνα). Η πορεία του στις πεντακόσιες σελίδες του Έγκλημα και Τιμωρία είναι μία διαρκής πάλη στην οποία τα ευγενή στοιχεία της ανθρώπινης καρδιάς βρίσκουν ενάντιο τον εγωισμό. Πονάει και προβληματίζεται απ’ τη δυ- ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 95 στυχία, συγκλονίζεται φοβερά για το έγκλημά του και γίνεται ατίθασος στις ώρες του εγωισμού του. Προσκυνάει τη Σόνια, και, όταν εκείνη εκπλήσσεται της λέει: Μπροστά σου προσκυνώ τον παγκόσμιο πόνο. Το δαιμόνιο της συνείδησής του σε όλο του το δρόμο, ως το κάτεργο και τη λύτρωση, τον συγκλονίζει και μεταβάλλει την ψυχή του σε ανεμοδαρμένο ωκεανό. Η αναστροφή του με τη Σόνια τον προβληματίζει μυστικά και του δίνει κάποια διέξοδο απ’ τον αποπνικτικό ορίζοντα της ταραγμένης του συνείδησης. 10 Ο Κυρίλωφ, παράλληλα, είναι η τραγική μορφή που αντιπροσωπεύει τη ρήξη του ανθρώπου με το Θεό, τη χωρίς Θεό ζωή η οποία στο τέλος γίνεται άρνηση αυτής της ίδιας του της ζωής και αυτοκτονία. Είναι μηχανικός σπουδασμένος στην Αμερική, ορθολογιστής που μένει ανικανοποίητος και απ’ τα επιτεύγματα της επιστήμης. – Μια φορά θυμάμαι κάτι μου εξήγησες περί Θεού, δύο φορές μάλιστα. Αν αυτοκτονήσεις, θα γίνεις, λέει, Θεός. Έτσι νομίζω, ε; (Πέτρος Στεπάνοβιτς). – Ναι, θα γίνω Θεός. Αν υπάρχει Θεός, τα πάντα εξαρτώνται από αυτόν και δε μπορώ να κάνω τίποτε έξω απ’ τη θέλησή του. Αν δεν υπάρχει, τα πάντα εξαρτώνται από μένα και θέλω να πιστοποιήσω την ελευθερία μου (Κυρίλωφ). – Την ελευθερία σου; Και γιατί επιμένεις να την πιστοποιήσεις; – Γιατί έχω γίνει απόλυτα ελεύθερος. Πώς είναι δυνατό σ’ ολόκληρο τον πλανήτη να μην υπάρχει ένας άνθρωπος, που αφού αρνήθηκε το Θεό και βεβαιώθηκε για την ελευθερία του να μην τολμάει να φανεί ελεύθερος στην πιο ολοκληρωμένη 10 Όμως σε αυτό το σημείο αρχίζει μία άλλη ιστορία –η ιστορία ενός ανθρώπου που ανανεώνεται συνεχώς, η ιστορία του πώς αναγεννιέται σιγά σιγά, το πέρασμα από έναν κόσμο σε άλλον, η γνωριμία του με μία νέα, άγνωστη και πρωτόφαντη ως τώρα πραγματικότητα. Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει το θέμα μιας άλλης ιστορίας, μα η δική μας ιστορία τελειώνει εδώ. (Έγκλημα και Τιμωρία, τέλος.) 96 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ έννοια του όρου;… Θέλω να διαδηλώσω την ελευθερία μου και θα το κάνω, έστω και μόνο εγώ. 11 Στη συνέχεια ισχυρίζεται πως ο άνθρωπος ανακαλύπτει πάντοτε έναν Θεό για να μπορεί να μένει στη ζωή και να μην αυτοκτονεί. Αυτή είναι η παγκόσμια ιστορία μέχρι τις μέρες μας. Γι’ αυτό ο Κυρίλωφ θεωρεί τον εαυτό του πρώτο που ανακάλυψε αυτήν την φαντασίωση της ανθρωπότητας. Η εγωπάθεια του Κυρίλωφ είναι αποτέλεσμα αυτής της ριζοσπαστικής αθεΐας η οποία δεν οφείλεται σε καμία παρεξήγηση. Απλά βρίσκεται στους αντίποδες της πίστης. Σε αυτό το σημείο, ας θυμηθούμε τον Νίτσε ο οποίος θαύμασε το έργο του Ντοστογιέφσκυ και ο οποίος διατεινόταν πως ο Θεός μηδενίζει τον άνθρωπο και πως η αλήθεια είναι αντίστροφη. 12 Την ίδια αθεΐα κηρύττει και ο Ιβάν Καραμαζώφ, αλλά με μια ρομαντική δίψα, με ένα ερευνητικό πάθος για τα μεγάλα προβλήματα της ζωής, αλλά και με μία πολεμική κατά της Εκκλησίας, ιδίως του Καθολικισμού, όπου και ο περίφημος μύθος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή της Σεβίλλης. Ο Ιβάν βασανίζεται απ’ το πρόβλημα και ιδίως απ’ την πραγματικότητα του κακού και ερμηνεύει τις θρησκείες ως αποτέλεσμα της επιθυμίας να δουν την κατσίκα να κοιμάται δίπλα στο λιοντάρι, το θύμα να αγκαλιάζει το δολοφόνο του. Λέει επίσης: Επιζητώ τη συγνώμη, το παγκόσμιο αγκάλιασμα, την εξάλειψη του πόνου. 13 Αρνείται όμως τον πόνο ως προστάδιο, ως δοκιμασία για την επικράτηση της αρμονίας, ιδίως όταν τυραννιούνται αθώες υπάρξεις. Πιστεύει στην εξάλειψη του πόνου με την πρόοδο της επιστήμης η οποία είναι αποτελεσματική με τις επιτεύξεις της. Αυτό συνιστά βεβαιότητα: Σκέπτομαι, άρα υπάρχω. Να ποιο είναι το σίγουρο και όσο για τα άλλα, 11 Δαιμονισμένοι, Κεφάλαιο VI. 12 Ικανοποιητικές είναι οι απόψεις του αειμνήστου Ν. Ι. Λούβαρη που αναπτύσσονται στα έργα του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ και ΜΕΤΑΞΥ ΔΥΟ ΚΟΣΜΩΝ. 13 Αδελφοί Καραμαζώφ. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 97 για όλους αυτούς τους κόσμους, για το Θεό και το διάβολο τον ίδιο, για τίποτε από αυτά δεν έχω αποδείξεις. 14 Ο Ιβάν όμως είναι και ποιητικός πλάι στον ορθολογισμό του. 15 Του αρέσει η γεωμετρική αρμονία ως γνήσια δημιουργία του λόγου με την οποία θα λύσει τα προβλήματά του: Ουσιαστικά, έχω το πνεύμα του Ευκλείδη, ένα πνεύμα γήινο. Για ποιο λόγο να θελήσω να λύσω τα προβλήματα που δεν είναι αυτού εδώ του κόσμου; Ως ποιητικός όμως ασχολείται με τις παγκόσμιες εκζητήσεις, αλλά επιστρέφει στο γήινο λογισμό του. Και ο Κυρίλωφ, όπως μαρτυρεί ο ύμνος τον οποίο αναπέμπει στον Ιησού, έχει κάτι ευγενές μέσα του που τον αναγκάζει να ομολογήσει το κάλλος του Χριστού ως προσώπου στην παγκόσμια ιστορία. Μόνο ο Ιησούς στέκεται ψηλά μέσα του, το μόνο αγάπημα της ψυχής του. Επειδή όμως δεν είναι Θεός, όλα καταπίπτουν. Άλλος σαν αυτόν δεν υπήρξε πριν, ούτε θα υπάρξει μετά, κι αυτό είναι ένα σωστό θαύμα. Ολόκληρος ο πλανήτης δεν είναι παρά μία τρέλα χωρίς αυτόν τον άνθρωπο. 16 Η ομολογία του Κυρίλωφ μοιάζει χαρακτηριστικά με την ομολογία του νεαρού Ιππόλυτου: Ένα ανεκτίμητο Ον που μόνο του άξιζε όλη τη φύση, όλοι τους νόμους που την κυβερνούν, όλη τη γη η οποία ίσως δημιουργήθηκε μόνο και μόνο για να εμφανισθεί στον κόσμο της αυτό το ον. 17 Η ομολογία του νεαρού είναι συντριπτική. Ενώνει όλα τα στοιχεία του ανθρώπου για την κατανόηση του κόσμου χωρίς μεταφυσική. Γι’ αυτό δεν ανέχεται να ενδύσει το Θεό με ανθρώπινη σάρκα, και αν τον ενέδυε, το σκάνδαλο θα ήταν μεγάλο. Για τον Evdokimov η αθεΐα νικιέται εκ των ένδον με τη δύναμη του σταυρού του Χριστού. Γεμίζει μάλιστα φρίκη την ατμόσφαιρα 14 Αδελφοί Καραμαζώφ, ΙΧ. 15 Ο όρος ορθολογισμός που αποδίδεται στον Καρτέσιο έχει παραποιηθεί, καθόσον το cogito erg sum στηρίζεται στην αφετηριακή νόηση της ιδέας του απείρου. Εκείθεν η καρτεσιανή φιλοσοφία. 16 Δαιμονισμένοι, ΙΙ. 17 Ηλίθιος, ΙΙΙ. 98 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ η περιγραφή της φύσης χωρίς Θεό και το ανθρώπινο αλληλοφάγωμα. Σε αυτήν την εικόνα της κοινωνίας της οποίας τα τέκνα εκζητούν το Θεό, η εικόνα της Αποκαθήλωσης του Ραγκόζιν μας θυμίζει την κάθοδο του Θεανθρώπου στον Άδη και τις ωδές της Μεγάλης Εβδομάδας. Η ανάσταση των κοιμωμένων είναι μυστική και αινιγματική. Το πρόβλημα της αθεΐας διασταυρώνεται με την θεανθρωπινότητα στο πρόσωπο του Χριστού, στην πάλη του θείου με το ανθρώπινο, στην αναζήτηση του τέλειου όντος χωρίς να αγνοείται ο άνθρωπος. Το πρόβλημα των αθέων δεν είναι ο Θεός, αλλά ο Θεάνθρωπος. Εκεί προσκρούουν. Όταν τον αρνούνται, αρνούνται τα πάντα. Όταν τον αποδέχονται καταφάσκουν στο μυστήριο της ζωής. Φυσικό επομένως επακόλουθο της αθεΐας (πάντα στα πλαίσια του έργου του Ντοστογιέφσκυ) είναι και η άρνηση του ανθρώπου, αφού το πρόβλημα του Θεού δεν είναι πολύ διαφορετικό απ’ το ανθρώπινο. Αυτό συνιστά το πνεύμα της βαθύτερης διανθρώπινης αναζήτησης και εδώ ο στοχαστής μας προσεγγίζει και βαθιές θεωρήσεις της θεολογίας. Η πίστη στο Θεό δεν είναι ονειροπόλα, συναισθηματική, επηρεασμένη απ’ τη δύναμη του κακού, αλλά προβληματισμένη. Τα ανθρώπινα προβλήματα δεν κινούν μόνο το συναίσθημα, αλλά τρέφουν και τον καθαρό λογισμό, τον αποτοξινωμένο απ’ την εγωπάθεια. Επιπλέον, η αθεΐα κατά τον Ντοστογιέφσκυ, δεν καταστρέφει το ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά και τη συλλογική του δράση. Η μυστική οργάνωση των αθέων δε ναυάγησε μόνο, αλλά δημιούργησε μία άνευ προηγουμένου εγκληματική ατμόσφαιρα. Αυτοκαταστράφηκαν, εξοντώθηκαν, ενώ σκοπός τους ήταν η αναμόρφωση της κοινωνίας (Σάτωφ, Πέτρος Στεπάνοβιτς, Σταυρόγκιν, κ.ά). ii. Η πορεία προς το Θεό είναι συγκινητική και εισβάλλει στις ρίζες της συνείδησης. Ο Σάτωφ περιπλανιέται, συνεργάζεται με μοντέρνους και με μυστικές οργανώσεις για το καλό της κοινωνίας. Γεύεται ολόψυχα τη διαφθορά της Ευρώπης και τέλος επιστρέφει. Η παραστρατημένη γυναίκα του, έγκυος, του χτυπάει την πόρτα τη νύχτα, μετά από χωρισμό και ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 99 διάσταση πολλών ετών. Ποιο είναι το κήρυγμά σου, τον ερωτά. Κήρυγμά μου είναι ο Θεός Μαρία, απαντά ο Σάτωφ. 18 Πλημμυρισμένος απ’ τη γεύση του κακού γυρίζει στο Θεό, για να βρει τραγικό τέλος από παλιούς συντρόφους οι οποίοι, φοβούμενοι μήπως τους προδώσει, τον πνίγουν. Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς ήταν καθηγητής σε πανεπιστήμιο της Γερμανίας, αλλά έμενε υπό περιορισμό στη Ρωσία εξαιτίας των ιδεών του. Ήταν σοφός τύπος ανθρώπου, φιλελεύθερος και με μεγάλη βιβλιοθήκη. Είχε όμως απέραντο ψυχικό κενό. Ώρες-ώρες που κινδύνευε σπ’ το τσαρικό καθεστώς έκλαιε σαν μικρό παιδί. Έβλεπε το γιο του να διαφθείρεται, αντιλαμβανόταν το δράμα των μυστικών οργανώσεων αλλά και τα προβλήματά τους. Αγνοούσε να βρει διέξοδο στην ατμόσφαιρα των μυστικών επαναστατών. Συνάντησε κάποτε μία γυναίκα του λαού η οποία πωλούσε Ευαγγέλια και την παρακάλεσε να του διαβάσει το απόσπασμα το σχετικό με το δαιμονισμένο και τους χοίρους. Ήδη, αλλαγή τον επισκέφθηκε γι’ αυτό και ομολόγησε: Δαιμονισμένοι είμαστε εμείς, εμείς και εκείνοι, και ο Πετρούτσκα… κι άλλοι που είναι μαζί του, κι εγώ πρώτος-πρώτος ίσως. Σαν τρελοί και μανιασμένοι θα πέσουμε απ’ το γκρεμό στη θάλασσα, θα πνιγούμε όλοι. Και θα είναι ωραίο έτσι, γιατί μόνο κάτι τέτοιο μας αξίζει. Η άρρωστη όμως θα σωθεί και θα καθίσει παρά τους πόδας του Ιησού. 19 Για τον άνθρωπο, η ατομική του ευτυχία είναι μια ανάγκη πολύ μικρότερη απ’ την ανάγκη που νοιώθει όταν ξέρει να πιστεύει πως υπάρχει κάπου μια τέλεια και γαλήνια ευτυχία για όλους και για όλα. Ο νόμος της ανθρώπινης ζωής είναι να μπορείς να σκύβεις πάντοτε το κεφάλι σου μπροστά σε ό,τι είναι απέραντα μεγάλο (VII). Εξομολογήθηκε και κοινώνησε πρόθυμα, ενώ είχε και κρίσεις παραμιλητού σε κατάσταση λήθαργου, ενώ τρεις μέρες μετά έφυγε απ’ τη ζωή. iii. Η αποδοχή του Θεού και της δημιουργίας του δημιουργεί κλίμα ανάτασης με το οποίο ολοκληρώνεται το έργο του 18 Δαιμονισμένοι, V. 19 Δαιμονισμένοι, VII. 100 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Ντοστογιέφσκυ. Πρόκειται για τους λίγους ήρωές του που φωτίζουν το μήνυμα του δημιουργού. Απ’ τα ερείπια αναφαίνεται η ορμή της μεταμόρφωσης, της ανακαινισμένης ανθρώπινης φύσης. Κλασική μορφή ο στάρετς Ζώσιμος, ο μοναχός ο οποίος, μέτοχος της ανακτισμένης ανθρώπινης φύσης, μεταμορφώνει όλες τις πανανθρώπινης εκζητήσεις. Στην ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα των Αδελφών Καραμαζώφ αντιτάσσεται η όαση της πνευματικής ζωής με ήρωα τον ταπεινό μοναχό. Κόσμος του η αγάπη που αποκαλύπτει τη σοφία της ανθισμένης απ’ το φως της πίστης καρδιάς. Κάθε προσευχή είναι πηγή μιας νέας ιδέας που την αγνοούσες και που θα σου δώσει κουράγιο, καταλαβαίνοντας έτσι πως η προσευχή είναι μία εκπαίδευση… Αγαπάτε τον άνθρωπο ακόμα και μέσα στην αμαρτία. Να ζείτε μόνο με την αγάπη και την ταπεινοφροσύνη και έτσι μπορείτε να υποτάξετε πνευματικά τον κόσμο. Ο καλός άνθρωπος χάνεται, αλλά το φως του παραμένει. 20 Με το φως των υποθηκών του. 20 Αποσπάσματα απ’ τις συζητήσεις και τη θεωρία του στάρετς Ζώσιμου. Άγγελος της αλήθειας στον κόσμο είναι ο νέος Αλιόσα. Ο Ζώσιμος του είπε: Η αποστολή σου θα εκπληρωθεί μέσα στον κόσμο. Ο δεκαπεντάχρονος Κόλια είχε ήδη προσχωρήσει στον κόσμο των αρνητών, τα άλλα παιδιά, πολλά δηλαδή, ήταν θύματα της αθλιότητας των οικογενειών τους, του πόνου και των προβλημάτων της κοινωνίας. Σε αυτές τις μακάβριες σκηνές των φόνων, των παθών, του εγκλήματος, της απιστίας, ο Αλιόσα εκφράζει την ωραιότητα της νεανικής ψυχής, την πλουμισμένη απ’ την πίστη συνείδηση. Δεν αποκόβεται απ’ τους συνομηλίκους του, αλλά αναστρέφεται με τον κλύδωνα των παθών τους κηρύσσοντας την αγάπη. Η δύναμη της χριστιανικής του παρουσίας δεν είναι τυποποιημένη, αλλά μυστική και μαρτυρούσα ταυτόχρονα, αποκαλύπτει κάτι το υπερχρονικό, ως μύχια πηγή και έγχρονου. Εκείνο που φωτίζει την αλήθεια είναι κάτι πιο τρανό από συνηθισμένες δήθεν αποδείξεις, είναι η εμπειρία του Θεού, η έλξη του καλού κηρύσσοντας την αγάπη. Η δύναμη της χριστιανικής του παρουσίας δεν είναι τυποποιημένη, αλλά μυστική και μαρτυρούσα ταυτόχρονα, αποκαλύπτει κάτι το υπερχρονικό, ως ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 101 Το Τραγικό και το Άγιο στο έργο του Georges Bernanos Προλεγόμενα. Ο Georges Bernanos (1888-1948) ανήκει στους μεγάλους μυθιστοριογράφους του εικοστού αιώνα. Πολιτικός στοχαστής κα αρθρογράφος ταυτόχρονα, με έντονο πάθος και με οξύτατες θρησκευτικές εμπειρίες, αγγίζει ύστατα μεταφυσικά βάθη της συνείδησης και καθυποβάλλει τον αναγνώστη του. Αναστροφή με το έργο του Bernanos απαιτεί ζωτική πνοή αντοχής που ακροποντίζει τη συνείδηση σε ωκεάνεια βάθη για να τη χαλυβδώνει έτσι με την αδάμαστη δύναμη της Ενάργειας. Κατά βάθος ο Bernanos μυεί στο πνεύμα της αλήθειας με την ακοίμητη ματιά του άγρυπνου μύστη ο οποίος δεν κατορθώνει μόνο να μας προσφέρει υπέροχες μυθιστορηματικές συνθέσεις και ζωντανές πολιτικές θεωρήσεις, αλλά μας ανοίγει σε έντονες φιλοσοφικές θέσεις και προβληματισμούς σχετικούς με το πνεύμα της παιδικότητας, με το πάθος και με την αρετή, με την τραγικότητα, με την ηρωική αγιότητα. Η αμεσότητα του Bernanos πνέει βίαια, συναρπαστικά και δημιουργικά ψαύοντας οριακές καταστάσεις και αποδεικνύοντας πως στο βάθος της η λογοτεχνία παραδίδεται στη μεταφυσική θεώρηση. Ήδη, οι μέγιστοι προβληματισμοί των μεγάλων ποιητών και μυθιστοριογράφων προσλαμβάνουν τη μύχια πηγή και έγχρονου. Εκείνο που φωτίζει την αλήθεια είναι κάτι πιο τρανό από συνηθισμένες δήθεν αποδείξεις, είναι η εμπειρία του Θεού, η έλξη του καλού. * Ο Ντοστογιέφσκυ παραμένει μυστηριώδης, σχεδόν ανερμήνευτος, αν δε συσχετισθεί με την χριστιανική πίστη με τη μυστική της φορά. Είναι ωστόσο οικουμενικός γιατί στεγάζει ερωτήματα και αναμονές που ξεπερνούν τα δογματικά πλαίσια, αγγίζοντας τους μύχιους παλμούς της πανανθρώπινης εκζήτησης. Έτσι ερμηνεύεται το χάος στο οποίο βυθίζονταν οι πολλοί ήρωες του Ντοστογιέφσκυ που προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν το νόημα της ζωής. Πέρα απ’ τους συναισθηματικούς λόγους που προβληματίζουν δημιουργικά στην αναζήτηση του Θεού, το ναι δίδεται απ’ το σύνολο άνθρωπο, όσο και αν φαίνεται πως η άρνηση, η μαχητική άρνηση κερδίζει έδαφος (1968). 102 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ διάσταση του φιλοσοφικού στοχασμού επειδή δαπλέκονται με τις μεγάλες εκζητήσεις της συνείδησης που είναι εκ καταβολών φιλοσοφικές. Ας μη νομισθεί όμως πως ο Bernanos παραδίδεται σε μεταφυσική έρευνα εις βάρος της μυθιστορηματικής πλοκής και των γενικότερων απαιτήσεων του μυθιστορηματικού λόγου. Είναι κατά βάση μυθιστοριογράφος και πολιτικός στοχαστής που αποτολμάει δυναμικές αναμετρήσεις, σφραγίζοντας έτι το ανθρώπινο με τα ακριβά του δώρα και με τους φιλοσοφικούς του θησαυρούς. Κατανοούμε έτσι γιατί ο Bernanos ελαύνεται απ’ το άρρητο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και απ’ τη διαπλοκή του με τις χωροχρονικές κατηγορίες της συνείδησης. Αφετηρία της άξιας λόγου λογοτεχνίας είναι το άφραστο και έργο της η προσπάθεια να το καταστήσει έντεχνα και έγκυρα φραστό. Προβάλλουν έτσι ορμέμφυτα στη σκέψη μας μεγάλα θέματα που απασχολούν τους Dostojevsky, Tolstoi, Malraux, Lawrence, Proust, Man, E. M. Forster, Καζαντζάκη, του Έλληνες τραγικούς και ευρωπαίους, όπως οι Goethe, Wordsworth, Coleridge, Keats, Baudelaire, Eliot, Claudel, κ.ά. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η υψηλή λογοτεχνία αναστρέφεται με τις τιτανικές αναζητήσεις της συνείδησης μυθικά και συμβολικά με την επικουρία της αισθητικής και του συναισθήματος. Είναι κατεξοχήν τέχνη που διαχέει μηνύματα τα οποία συναντούν τους προβληματισμούς του φιλοσοφικού λόγου. Ο τελευταίος, αν και έχει κοινές αφετηρίες με τη λογοτεχνία, διαφοροποιείται αρκετά επειδή εκφράζεται λογικά και προχωρεί σε λογικές καταγραφές, χωρίς όμως να είναι σε θέση να αγνοεί ή να υποτιμάει τη γηραιά τροφό του, το πνεύμα της μυστικής. Είναι λοιπόν σαφές πως ο μεγάλος λογοτέχνης κομίζει μεταφυσικά μηνύματα χωρίς, ωστόσο, να επιτελεί έργο φιλοσόφου. Προσφέρει όμως εναύσματα στο φιλόσοφο και ενεργεί συμπληρωματικά. Αναστρεφόμενοι με το έργο του Bernanos, διαπιστώνουμε πως ο μυθιστοριογράφος και στοχαστής μας μάς προσφέρει έντονες μεταφυσικές νύξεις. Πρόκειται για φιλοσοφημένη συ- ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 103 νείδηση που αγραυλεί στην κοσμική νύχτα φωτίζοντας, υποβάλλοντας, προκαλώντας και αιφνιδιάζοντας ταυτόχρονα. Η θεματική του Bernanos είναι πλούσια και πολυσχιδής. Επιλέξαμε αναπόφευκτα δύο έννοιες, κατηγορίες ζωής δηλαδή, οι οποίες βρίσκονται στο κέντρο κάθε γνήσιου ανθρωπολογικού προβληματισμού. Θα αναφερθούμε σε αυτές σύντομα, αλλά περιεκτικά, καθόσον οφείλουμε να τις αξιολογήσουμε επάξια της προβληματικής του συγγραφέα. 21 Έγχρονος βίος και Τραγικότητα. Στον Bernanos η έγχρονη κατάσταση του υπάρχοντος κινείται πολωτικά μεταξύ δύο ακραίων καταστάσεων. Πρόκειται για το ανθρώπινο πάθος και για την αρετή, για τη φαινομενολογία τους που καλύπτει και αποκαλύπτει τις βέβαιες οντολογικές απαρχές. Για το μυθιστοριογράφο, όπως και για τους έγκριτους στοχαστές, το οντολογικό επιφαίνεται πρώτιστα ηθικά και ενίοτε αισθητικά. Αναπόφευκτα, η επιφάνεια του ηθικού είναι έγχρονη και, κατά συνέπεια, ιστορική. Κατανοούμε έτσι γιατί ο χρόνος είναι στα έργα του Bernanos φορτισμένος θετικά ή αρνητικά. Δε συναντάμε τον εύδιο χρόνο του λυρισμού, της ευθύγραμμης πορείας, του αίσιου τέλους που οδηγεί στον επιφανειακό θαυμασμό ή στην ελεγχόμενη συγκίνηση. Και η μακάρια παιδικότητα και η αποστίλβουσα αγιότητα σφραγίζονται με την τραγικότητα, χρονίζοντας και αποχρονίζοντας ταυτόχρονα τη συνείδηση. Τα χαρακτηριστικά της Mouchette πυκνώνουν και, μες την ησυχία που ξαναβρήκαν, διατηρούν μια τέτοια έκφραση πόνου και έκπληξης που η δύστυχη μοιάζει με ένα πεθαμένο παιδί. 22 21 Σε εκτενή μελέτη μας με τίτλο Μεταφυσική του Πνεύματος της Παιδικότητας (με αφετηρία κείμενα των Rousseau και Bernanos, εκδ. Δωδώνη, αποτολμάται ουσιαστική προσέγγιση κύριων θέσεων των δύο στοχαστών και παρατίθεται σημαντική βιβλιογραφία. 22 Nouvelle Histoire de Mouchette, Plon, σελ. 62 (Η νουβέλα μεταφράστηκε και στα Ελληνικά, εκδ. Συντροφιά). 104 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Παράλληλα, το τραγικό ήταν στην καρδιά23 της δεκατετράχρονης Germaine. Η παιδική ψυχή πλήττεται απ’ τις άγριες ριπές του πάθους, όπως και η συνείδηση των μεγάλων ηρώων του μυθιστοριογράφου που παρουσιάζονται στις κλασικές του συνθέσεις L’Imposture, La Joie, Monsieur Quine, Un Mauvais Rêve. Και στους μεγάλους και στους μικρούς η χρονικότητα είναι τραγικά φορτισμένη απ’ το πάθος και απαιτεί την απόλυτη κυριότητα των συνειδήσεων. Συνιστά έτσι κριτήριο και κινητήρα της ιστορικότητας, υπαγορεύοντας την ιστορία. Ο κύριος Quine, σπινοζιστής και με απονεκρωμένη παιδικότητα, ζει την κατεξοχήν τραγωδία μόνος, κατά τα φαινόμενα. Στην ψυχή του έχει εισβάλει ο παγετώνας της πλήξης και ζει την κόλαση με απίστευτη ένταση που οδηγεί σε οντολογικό κενό. Το ίδιο συμβαίνει με τον κύριο Clergerie, με τον αβά Cenable, με τον Ganse και με αρκετούς άλλους ήρωες του συγγραφέα. Το πάθος ούτε συνάγεται, ούτε εξηγείται λογικά. Κατακυριεύει το υποκείμενο και γράφει μαζί του τον τραγικό χρόνο, την έγχρονη τραγωδία των συνειδήσεων, κάτι που δύσκολα θα μπορούσαν να διακρίνουν και να αξιολογήσουν νηφάλιοι ηθολόγοι. Θα λέγαμε πως οι ήρωες του Bernanos εισπνέουν το τραγικό σε όλες του τις διεκφράσεις. Άλλοτε πλήττουν φοβερά μπροστά στην άβυσσο του οντολογικού κενού, άλλοτε ελαύνονται απ’ τον παροξυσμό του πάθους και, κατακυριευμένοι, εγκληματούν, αδικούν, ζουν κυνικά και χωρίς ίχνος ελπίδας, άλλοτε επιτηδεύονται τις σοφιστείες του αιώνα χωρίς, ωστόσο, να ικανοποιούνται ή να καταλήγουν σε συγκεκριμένο σκοπό. Δεν υπάρχει ευθύγραμμος και νηφάλιος χρόνος με εύδιες προοπτικές και δεδηλωμένους σκοπούς. Όλα διακυβεύονται απ’ την αλογική τραγικότητα της οποίας οι αρχές βρίσκονται στις απαρχές της ίδιας της συνείδησης. 23 Sous le soleil de Satan, Plon, σελ. 22. (Το μυθιστόρημα μεταφράστηκε και στα Ελληνικά, εκδ. Ροές). ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 105 Για τον Bernanos ο άνθρωπος είναι καλεσμένος στα τίμια και στα μέγιστα, φέρει μια μεγάλη και ανεξαγόραστη καταβολή. Απ’ τη στιγμή που οικειοποιείται αυτήν την κληρονομιά και την καθιστά προσωπικό του δεδομένο, αναλίσκεται στην πλησμονή του πάθους, βαραθρώνεται στις παρυφές της αποστασίας, καθίσταται αλογικός, βίαιος, τραγικός. Ο χρόνος ορίζεται έτσι ως τραγικός και γράφεται απ’ την ίδια τη συνείδηση, απ’ την άυλη αρχή της που, ατίθαση και άπληστη ταυτόχρονα, καταποντίζει τις απαρχές της. Στην τραγική της αγωνία και πάθος ταυτόχρονα, αποκαλύπτει τις αντιστραμμένες της απαρχές και την ερχόμενη τραγωδία: Η ίδια η εμπειρία δείχνει πως η εξέγερση του ανθρώπου μένει μια μυστηριώδης πράξη της οποίος ούτε ο διάβολος κατέχει όλο της το μυστικό. Ναι κύριε, έρχεται η ώρα που η επιθυμία την οποία εντόπισαν στο βάθος της συνείδησης και η οποία έφτασε εκεί μέσα και το όνομά της, θα συντρίψει τον τάφο της.24 Ο χρόνος είναι ταυτόχρονα εωσφορικός και προμηθεϊκός αποκαλύπτοντας έτσι την ασίγαστη πνοή του επαναστατημένου και τραγικού ταυτόχρονα ανθρώπου. Τραγικό είναι αυτή ακριβώς η έγχρονη κατάσταση, η δυναμική αποστασία που κρύβει το μυστήριο της Δημιουργίας. Η επιφάνεια της τραγικής δράσης έχει ανεξάντλητα πεδία δράσης επειδή εκτοξεύεται προς όλες τις κατευθύνσεις προσβάλλοντας κυρίως τα παιδιά και τους αγίους. Η κύρια θεματική του Bernanos περιστρέφεται περί αυτήν την τιτανική πάλη. Παράδοξα, με την πρώτη ματιά, ο έγχρονος τραγικός βίος επισκέπτεται και τους αγίους, πλήττει τα παιδιά εισβάλλει ακάθεκτα. Το επαναστατημένο εγώ είναι άπληστο, συνιστά έκφραση του κακού, έχει μέχρι ένα σημείο μανιχαϊστική προέλευση. Ήδη και η αθωότητα εγκλωβίζεται στις πλεκτάνες του και υποφέρει, μετέρχεται τα στάδιο του τραγικού χρόνου, αδύναμη, αιμάσσουσα, καταδυναστευμένη. Σε ένα σύμπαν λοιπόν στο οποίο η τραγικότητα του επαναστατημένου ανθρώπου τείνει να υποτάξει τη δυναμική του καλού, η χρο- 24 Monsieur Quine, Plon, σελ. 242. 106 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ νικότητα ηλεκτρίζεται απ’ την αλογική αρχή: Ο έγχρονος βίος δεν είναι παρά αυτή η σύνθεση του άγχους, της απάτης και της δολιότητας συντροφευμένος από απέραντο ψυχικό κενό και από φρικιαστική πλήξη. Θα λέγαμε πως ο έγχρονος βίος ‘’συντίθεται’’ απ’ τις αλογικές ρωγμές του τραγικού οι οποίες τείνουν να αποδεκατίζουν και της διαλάμψεις της Αθωότητας, τον άσπιλο χρόνο δηλαδή. Υπάρχει επομένως ο φορτισμένος τραγικός έγχρονος βίος που εκφράζεται απ’ τον ανθρώπινο προμηθεϊσμό, και η διαφάνεια, ο αναφής χρόνος της αγνότητας που συνιστά κάτοπτρο της αιωνιότητας. Ανάμεσά τους διαπτύσσεται μία πάλη κατ’ εικόνα της αρχέγονης αποστασίας, κύριος μοχλός της οποίας είναι η τραγική αναμέτρηση. Η υπόσταση του ανθρώπου είναι επομένως τραγική, αυτό μαρτυρεί τουλάχιστον ο έγχρονος βίος του. Οφείλουμε όμως να εισδύσουμε στο βάθος της τραγωδίας την οποία τεκταίνει το πάθος. Πάθος και Τραγωδία. Διαβλέπουμε πως τα μυθιστορήματα του Bernanos είναι τραγωδίες. Ηχηρές τραγωδίες οι οποίες όμως ερμηνευμένες απ’ τη χριστιανική θεώρηση της ζωής (ο συγγραφέας ήταν πεπεισμένος καθολικός), προσφέρουν νέα όψη και νέα θεώρηση της τραγικότητας. Για να κατανοήσουμε τις σχέσεις πάθους και τραγωδίας στο έργο του Bernanos οφείλουμε να τα εντάξουμε σε μία δυναμική κατά την οποία κύρια πηγή της τραγωδίας είναι το πάθος. Η συνείδηση στη μυθιστορηματική του δημιουργία ορίζεται κατά κυριότητα ηθικά και όχι γνωσιοθεωρητικά. Το ήθος διαθλάται ως πάθος ή ως αρετή για να εκφράζει άρρητα βιώματα και εκζητήσεις του ανθρώπου. Συναντάμε έτσι στις αποκαλύψεις του ηθικού τις ιστορικές εκδιπλώσεις που είναι τραγικές. Οι συγκεκριμένες τραγωδίες επομένως συνιστούν την αιχμηρή επιφάνεια του συμβαίνοντος που υποκρύβει και αποκαλύπτει ταυτόχρονα την αστείρευτη πηγή του πάθους. Ο δρόμος όμως απ’ το πάθος στην τραγωδία είναι άμεσος, δεν υπάρχει εμμεσοποιημένη διεργα- ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 107 σία. Η γνώση που θα μπορούσε να παρεμβληθεί, προβάλλει ως έμφυτη δωρεά του πάθους την οποία το τελευταίο κραδαίνει ζωντανά: προχωρεί στην τραγωδία χωρίς πρελούντιο, είσοδο και επεισόδια. Η δράση του τραγικού αγγέλλεται εκ των προτέρων, η χρονικότητα φορτίζεται τόσο, που καθίσταται όπως ήδη είπαμε, αδυσώπητος έγχρονος βίος. Η πλοκή επομένως, όσο και αν καταφεύγει στη μυθική ιστόρηση, προαγγέλλεται αόριστα για να καταλήξει σε συγκεκριμένες εισβάσεις του τραγικού στη ζωή. Εδώ, στην καρδιά της τραγωδίας, όπου η επιφάνεια πυροδοτείται απ’ το πάθος, ο Bernanos αποδεικνύεται έξοχος ψυχογράφος και μύστης ταυτόχρονα. Εισβάλλει και διαχέει στο φορτισμένο έγχρονο βίο τις εκφράσεις του πάθους, ό,τι δηλαδή δεν είναι εφικτό, δεν περιγράφεται στην ουσία του. Η τραγωδία της Simone Alfieri λ.χ. έχει ηθικές αφετηρίες, αλλά διαζωγραφίζεται έξοχα στην πλοκή του μυθιστορήματος. Ο συγγραφέας μας φιλοξενεί σκληρά, αλλά φιλάνθρωπα, στους δαιδάλους των βιωμάτων του Ganse, του Olivié Mainville και Somone Alfieri, εισάγει στον Άδη τους, αλλά και στις τραγικές τους εμπειρίες, μα, ταυτόχρονα, αποκαλύπτει τη μύχια πηγή του πάθους: Δεν υπάρχει πραγματικό τραγικό εκτός απ’ εσωτερική τραγωδία…το δράμα σε κλειστό βάζο… Ο χριστιανισμός είναι σώνει και καλά στο μυαλό σας και ο περίφημος μεταπολεμικός αμοραλισμός σας ξέρετε τι έκανε; Αποκατέστησε την έννοια της αμαρτίας, χωρίς τη χάρη, ανόητοι… Η εσωτερική μαύρη ποίηση την οποία ποτέ δεν αποκάλυψε ολοκληρωτικά ούτε στους οικείους της, εκφραζόταν στη φαντασία της κατά τις ανάγκες της στιγμιαίας έμπνευσης, χωρίς κανέναν άλλον κανόνα, εκτός απ’ την άμυνα και την ευχαρίστησή της.25 Τραγωδία επομένως είναι η διάπτυξη του πάθους, του έσω πάθους που έχει αρνητικές αφετηρίες, που συνιστά απουσία Ζωής. Γι’ αυτό πολλοί ήρωες πάσχουν από πλήξη, από μοναξιά, από κενό, είναι ουσιαστικά έρημοι. Η εσωτερι- 25 Un Mauvaiς Rêve, Plon, σελ. 59, 141, 170. 108 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ κή γυμνότητα όμως, δοχείο, κατά βάση, υποδοχής της χάρης, πληρώνεται άπληστα και ανικανοποίητα, απ’ τη σκιά του πραγματικού, γίνεται αλογική επιθυμία δόξας, διάκρισης, δύναμης, επιβολής, πρόσκαιρης και ανθρωποκτόνας ικανοποίησης. Ειδωλοποιείται δυναμικά για να μηνύει πως απώτερο είναι του πάθους είναι το Χαίνον Χάσμα της Αβύσσου, η άρνηση της Ωραιότητας, της Αγάπης, της Παιδικότητας, της Αγιότητας. Η τραγωδία αποτελεί φαινομενολογία του πάθους, αλλά η ουσία του τελευταίου συνίσταται στο κενό, στην άρνηση της συνειδησιακής πληρωματικότητας. Πρόκειται για επιβεβαίωση του αυτονομημένου εγώ που ντύνεται τις κατηγορίες της χρονικότητας για να τις απεκδυθεί βίαια: τείνει να τις συντρίψει τραγικά, γιατί διαισθάνεται πως η απαρχή τους είναι υπερβατική. Ουσιαστικότερη πηγή του πάθους στον Bernanos είναι η άγρυπνη και εξεγερμένη διάνοια η οποία αρκείται στην εγωπάθειά της. Γίνεται έτσι ενεργητική άρνηση, αντιστροφή της φύσης της που αντιμάχεται κάθε ίχνος παρουσίας, κάθε αρχή που μηνύει την πληρότητα. Δεν απαιτείται να τονίσουμε πόσο ο μυθιστοριογράφος προσεγγίζει τον μεταφυσικό και πόσο αναστρέφεται με τα μεταφυσικά προβλήματα. Αν και δεν καινοτόμησε ως προς τη μορφή, η μυθιστορηματική του δημιουργία είναι ρηξικέλευθη επειδή ωθεί την τραγικότητα στις έσχατες απολήξεις της εισβάλλοντας ταυτόχρονα στην πηγή της, στο ήθος. Ο ιστορικός χρόνος είναι τραγικός, ενώ η αφετηρία του βρίσκεται στην παρθενική και μυστική εννόηση της Απαρχής. Ηθικός αγώνας και κάθαρση. Η μελέτη μας μάς οδηγεί στη θεώρηση του ηθικού αγώνα, στην ετέρα όψη της τραγικότητας, στο δώμα της κάθαρσης. Ας μη νομισθεί πως ο Bernanos παραδίδεται σε νοσηρή ρέμβη και σε άκρατο πάθος διεκτραγώδησης των περιπετειών των ψυχών, παραδιδόμενος έτσι σε μονολιθικές θέσεις και θεωρήσεις. Είναι άριστος ψυχογράφος του πάθους, αλλά ταυτόχρονα εμπνέεται απ’ το θεσπέσιο φως της αγιότητας και απ’ το έκπαγλο κάλ- ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 109 λος της παιδικότητας, από καταστάσεις δηλαδή οι οποίες αποκαλύπτουν την ετέρα όψη της προσφοράς του. Ανάμεσα όμως στο πάθος που οδηγεί στην τραγωδία και στην άσπιλη ομορφιά της ωραίας ψυχής, απλώνεται ο δρόμος του σταυρού των ψυχών, ο ηθικός αγώνας για κάθαρση ο οποίος κλονίζει και συγκλονίζει τις συνειδήσεις ηρώων του. Βέβαια, το πάθος είναι καταλυτικό και η αρετή παρθενική. Η εμπειρία όμως και ο προβληματισμός προβάλλουν αφήνοντας ανοιχτές πόρτες που θα κλείσουν ορμητικά ή θα ανοιχτούν διάπλατα, έστω και σε μετρημένες περιπτώσεις. Ανάμεσα στις δύο αβύσσους διαπλώνεται το πεδίο πάλης αρκετών ηρώων και κυρίως αγνών υπάρξεων που αποβλέπουν στην τελείωση. Άλλοτε πάλι ο ηθικός αγώνας διακόπτεται για να ακολουθήσει ο καταλυτικός σίφουνας. Ας διαστείλουμε όμως τον ηθικό αγώνα απ’ τα συνήθη ηθικολογικά μέτρα και ας του προσδώσουμε το μέγα βάθος το οποίο συγκλονίζει δημιουργικά την ύπαρξη. Διαπιστώνουμε έτσι πως πολλοί ‘’μεσαίοι’’ τύποι του συγγραφέα κατατρύχονται απ’ το διχασμό και μάχονται ηθικά. Δεν εκφράζουν τις διεκφράσεις του προμηθεϊκού πνεύματος, σε βαθμό που η επιλογή είναι δεδομένη και καθορίζουσα. Αγωνίζονται ανάμεσα στην αμφιβολία και στην πίστη, στη μετριότητα και στο απόλυτο, στη συμβατικότητα και στην εντιμότητα. Ο αγώνας τους είναι συχνά κουραστικός, οι παλινωδίες συχνές, η πλήξη και το κενό συνήθεις καταστάσεις οι οποίες όμως δεν προσφέρουν τόσο εύκολα το ποθούμενο. Πρόκειται για τη φτωχική ζωή των δύστυχων βροτών που ριπίζονται απ’ τα ωκεάνεια κύματα του πάθους, χωρίς όμως να μπορούν ούτε να ορμήσουν προμηθεϊκά, ούτε να αντιδράσουν θετικά και καρποφόρα. Ατυχώς, κανένας άνθρωπος δεν υποχώρησε ποτέ ατιμώρητα στον πειρασμό εκμετάλλευσης της μετριότητάς του, κανένας δεν οικοδόμησε τη ζωή του στο λιγότερο ευγενικό μέρος του είναι του χωρίς σήμερα ή αύριο να διατρέξει τον κίνδυνο ενός είδους ηθικής έκπτωσης που θα τον έκανε να γνωρίσει το άγχος της εσωτερικής μονα- 110 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ξιάς και της διεστραμμένης εικόνας αυτής της πνευματικής εξορίας, όπου η ευφυία βρίσκει το λίτρο της δόξας. 26 Ήδη, κατανοούμε πως ο ηθικός αγώνας ατονεί, πως το αντίλιτρό του είναι η μοναξιά και το άγχος, καταστάσεις που οδηγούν στην αποκαραδοκία της ψυχής, στη βαθιά πλήξη που προκαλείται απ’ την αίσθηση απώλειας του εφετού. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα φτερά της ψυχής καταπίπτουν, η θέληση ατονεί, το συναίσθημα γίνεται ατροφικό, η συνείδηση πενθεί. Υπάρχει όμως η άλλη πλευρά του δράματος των συνειδήσεων η οποία ανακλάται διάφανα στον ηθικό αγώνα. Ο τελευταίος οδηγεί στην κάθαρση, στην εγγύτητα με το θείο. Σε αυτόν τον αγώνα αναδύονται οι ζηλευτές ψυχές του Bernanos, οι υπάρξεις που οδεύουν προς την αγιότητα και προς την ανάκτηση της αιώνιας παιδικότητας. Ήδη, η αρνητικότητα με τις καταλυτικές συνέπειες στις πτυχές του βίου αφοπλίζεται επειδή απογυμνώνεται ως ψεύδος και ως αδύναμη ουσιαστικά ανταρσία, παρά τις θεαματικές επιλάμψεις. Ο ηθικός αγώνας είναι τραγικός, η έννοια της αμαρτίας προσλαμβάνει μεταφυσικές πια διαστάσεις. Η κάθαρση σημαίνει την Έλευση της Ημέρας, την πανσθενή διαφάνεια. 27 Αν ο Bernanos εισέρχεται στα τάρταρα του Άδη, η μορφή του είναι για πάντα αιχμάλωτη της εικόνας του Χριστού. (Paul Evdokimov) Ο αμείλικτος κατήγορος του ψεύδους και της απάτης στάθηκε τόσο κοντά στον πονεμένο και τραυματισμένο άνθρωπο χωρίς ψευδαισθήσεις επειδή διέκρινε με βλέμμα οραματιστή τη δύναμη του πάθους, τις τραγωδίες των ανθρώπων. Για το μυθιστοριογράφο-στοχαστή ο ηθικός αγώνας είναι και κάθαρση και αυτό είναι πραγ- 26 La Joie, Plon, σδλ. 123. 27 Πάμπολλες είναι οι φιλοσοφικές θεωρήσεις στις οποίες προχωρεί ο Bernanos διαμέσου των προσωπικών του στοχασμών ή των διαπιστώσεων ων ηρώων του. Βλ. λ.χ. Louis Chaigne, Bernanos éd. Universitaires, 125 σελ. και Michel Estève, Bernanos, éd. Gallimard, σελ. 285. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 111 ματικά μεγαλειώδες επειδή καταξιώνεται κάθε αγωνιζόμενος. Το ιερά τραγικό οδοιπορικό των ψυχών (Donissan, Chevance, ο επαρχιακός ιερέας, κ.ά.) δεν αποκαλύπτει μόνο ύστατα μυστικά της ωραίας ψυχής που αποτολμάει την ιερή περιπέτεια κοινωνίας με το απόλυτο στο έγχρονο βίο, αλλά κομίζει ταυτόχρονα τους θησαυρούς της Χάρης. Ηθικός αγώνας σημαίνει κορύφωση της τραγικότητας που δεν έχει παραδοθεί, έξοδο απ’ το υπαρξιακό κενό του πάθους, της πλήξης, της απληστίας, έκσταση και είσοδο στην αγωνία της Γεθσημανή, αναστροφή με την ιερή θλίψη των παρθενικών φανερώσεων του απολύτου στον κόσμο των στεναγμών και της αποστασίας, ιερή αναστατική έκρηξη που αποκαλύπτει κατοπτρικά την αιωνιότητα. Οι τραγικοί ήρωες που μάχονται για την κάθαρσή τους επιτελούν διμέτωπο αγώνα. Αγωνίζονται ενάντια στον παλαιό τους εαυτό και αμύνονται ταυτόχρονα στις επιθέσεις του κοσμικού πάθους. Όταν κορυφώνεται ο αγώνας τους με ακριβό δείχτη την αγωνία, επιφαίνονται οι αποκαλύψεις της Ζωής, επιτελείται το θαύμα της κάθαρσης, η συνείδηση δέχεται τη δωρεά. Οι φόβοι και οι φοβίες, η πάλη και το άγχος καταπαύουν, η ανθρώπινη φύση ιεροποιείται, αφού δέχεται την Επίσκεψη. Το σκληρό όμως οδοιπορικό που συγκλονίζει συθέμελα, επειδή ο αγώνας είναι διμέτωπος, άγει στις αποκαλύψεις της αγιότητας: Οι μεγάλες δοκιμασίες είναι για τις μεγάλες ψυχές…28 Οι Αποκαλύψεις της Αγιότητας. Δύο είναι οι ‘’όψεις’’ της αγιότητας στο έργο του Bernanos. Η έγχρονη, θα λέγαμε αγιότητα, η τραγικά τραυματισμένη απ’ το κακό, και η αιώνια αγιότητα, η αγιότητα του Θεού. Κι όμως, παρά την επιφανειακή τους διαφορά, οι δύο όψεις της αγιότητας ανήκουν στη μία και μόνη οντολογική κατηγορία του Αγίου. Βέβαια, η διαπλοκή τους συνδέεται με το πάθος και με την τραγικότητα, με την ιστορικότητα δηλαδή του ανθρώπου και με την προμηθεϊκή της φορά η οποία οφείλεται στην υποκειμενική 28 L’Imposture, Plon, σελ. 239. 112 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ πρόσληψη της χρονικότητας και των γνωσιοθεωρητικών της καταβολών, στην αρχέγονη αποστασία και στις ιστορικές της όψεις υπό την πολυμορφία του πάθους. Αν πάθος είναι η αντιστροφή των παρθενικών απαρχών ως απολυτοποίηση του υποκειμένου και ως επαναστατική άρνηση της Πρωταρχής, η αγιότητα φωτίζει αυτήν την οντολογική εκτροπή εισβάλλοντας στο βασίλειό της και αιχμαλωτίζοντας θησαυρούς. Αγιότητα επομένως είναι η οντολογική κατηγορία του Θεού η οποία όμως αποκαλύπτεται ως αγωνία, ως πτωχεία, ως παρθενική θλίψη, αφού εισπνέει το κοσμικό πάθος και προσπαθεί να το κερδίσει αγαπητικά ως Θυσία, ως Συγνώμη, ως Αγάπη, ως Ελπίδα. Έτσι, –οι φανερώσεις της αγιότητας εκφράζουν μεταφυσικές αρχές. Οι τελευταίες φωτίζουν το ανθρώπινο και οδηγούν στις μυστικές ρίζες της θεολογίας. Φαινομενικά πρόκειται για σύγκρουση του έγχρονου με το αιώνιο γιατί η αγιότητα είναι μία περιπέτεια και μάλιστα η μόνη περιπέτεια. Όποιος τα κατάλαβε και μία μόνο φορά, μπήκε στην καρδιά της καθολικής πίστης, αισθάνθηκε να σκιρτάει στη θνητή του σάρκα ένας άλλος τρόπος, όχι ο τρόμος του θανάτου, αλλά μία υπερανθρώπινη ελπίδα. 29 * * * Κατά πρώγτο λόγο η αγιότητα εισβάλλει αγαπητικά στον κόσμο του πάθους, της τραγικότητας, της άρνησης. Οπωσδήποτε προσβάλλεται επειδή οι φρικτές κοσμικές καταστάσεις εισβάλλουν και διαχέονται στον κόσμο της, προσπαθώντας να την εκπορθήσουν. Οι ήρωες του Bernanos που κοσμούνται με την χλαμύδα της αγιότητας τους οποίους ο μυθιστοριογράφος εμπνεύστηκε απ’ τη θητεία του στην πνευματικότητα του καθολικισμού, υποβάλλουν συγκινητικά, σε σημείο που είναι αδύνατο να αναλυθούν και να αξιολογηθούν με δοκίμια και με μελέτες. 29 Jeanne, Relapse et Sainte, Plon, σελ. 80, 81. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 113 Ωστόσο, η τραυματισμένη αγιότητα της παρθενικής θλίψης με τις ένσαρκες φανερώσεις της (Chantal, Chevance, Donissan κ.ά.), αποκαλύπτει τη δύναμή της ως πάσχουσα, ως θυσιαζομένη, ως προσφερομένη εθελούσια. Σε αυτό το σημείο επεμβαίνει η δημιουργική φαντασία του συγγραφέα για να καταστεί αυτός ο κόσμος επιτυχημένη μυθιστορηματική τέχνη που κλονίζει συθέμελα τόσο τη νατουραλιστική όσο και την αισθησιακή ή και ηθικολογούσα μυθιστοριογραφία, χωρίς, ωστόσο, να προσφεύγει στην εύκολη και βολική περιγραφή της αγιότητας του υπερφυσικού της χαρακτήρα. Τα εγκλήματα, όσο φρικαλέα και αν είναι, δεν πληροφορούν καθόλου καλύτερα για τη φύση του κακού από όσο τα πιο έξοχα έργα των αγίων για τη λαμπρότητα του Θεού. 30 Τα έργα των αγίων επομένως αποκαλύπτουν την αγιότητα του Θεού ως προσφορά και ως σύγκρουση ταυτόχρονα με το αυτονομημένο και επαναστατημένο κακό. Έτσι εξηγείται η αγωνία, το άρχος, η ‘’παρθενική θλίψη’’, η εισπνοή της αγωνίας, η βίαιη αναμέτρηση, καταστάσεις που καταξιώνουν τελικά τις επιλάμψεις της αγιότητας, τις παρθενικές αρετές. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η εισβολή του πάθους στη ζωή των αγίων γίνεται εκούσια αποδοχή κατά τη θυσία του Γολγοθά, όχι από αδυναμία, αλλά από άπειρη αγάπη. Ο άγιος επομένως είναι προσωπικός εκφραστής της αγιότητας και καταγγέλλει ειρηνικά και νηφάλια τις πηγές του πάθους και της τραγικότητας. Γίνεται σοφός κατά χάρη, ‘’φωτίζει’’ το σκότος του πάθους, ικανώνεται να γνωρίζει τη φαινομενική δύναμη αλλά και τις αδυναμίες του κακού. Γι’ αυτό ακριβώς η αγιότητα των ηρώων του Bernanos δεν είναι ούτε επιδεικτική, ούτε προκλητική, αλλά ηρωική. Οι ήρωες ζουν στις παρυφές του επίσημου κόσμου ο οποίος υποπίπτει όλο και πιο πολύ στη λήθη του αληθούς υπό την επικουρία παρερχόμενων ανέσεων και απολαύσεων * * * 30 Journal d’Un Curé de Campagne, Plon, σελ. 158. 114 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Η έγχρονη αγιότητα είναι κατά την εικόνα της θείας. Κάποτε χάνεται με τις αποκαλύψεις της έκστασης και της μυστικής ένωσης, αλλά ‘’επιστρέφει’’ στη νηφαλιότητα της μαρτυρίαςπαρουσίας που είναι πραγματική αποκάλυψη των εσχάτων σε συγκεκριμένες εκφράσεις όπως κυρίως η ελπίδα και η αγάπη, η πληρωμένη αναμονή, όπως έλεγε ο Gabriel Marcel. Μερικές ιδιαίτερες μορφές αυταπάρνησης ξεφεύγουν από κάθε ανάλυση επειδή η αγιότητα αντλεί απ’ τον εαυτό της κάθε στιγμή ό,τι ο καλλιτέχνης δανείζεται απ’ τον κόσμο των μορφών. Εσωτερικοποιείται όλο και πιο πολύ και καταλήγει να χάνεται στα βάθη του είναι. 31 Κατανοούμε ήδη το πνεύμα της αγιότητας πέρα απ’ τη διάκριση εξωτερικού και εσωτερικού, πέρα δηλαδή από όρους οι οποίοι είναι συμβατικοί και σχετικοί. Αν επομένως η πάσχουσα αγιότητα φορτίζεται απ’ το άγχος και απ’ τον πόνο του κόσμου εκφραζομένη ως Αγάπη και ως πληρωμένη πια Ελπίδα, αυτό συμβαίνει επειδή συνιστά φανέρωση της παρθενικής πρωταρχής που εκφράζει οριακά το είναι του Θείου. Βέβαια, το ανθρώπινο αποτελεί το κάτοπτρο, ενώ το Απόλυτο είναι Άρρητο που φανερώνεται συμβολικά και χαρισματικά. Οι σχετικές εμβιώσεις του Bernanos αγγίζουν εμπειρίες μεγάλων μυστικών υπό μυθιστορηματικό πρίσμα, εκφράζουν την ίδια αλήθεια και καλούν στη Χώρα των Ζώντων ως αιώνια κραυγή πάσχουσας και μακάριας αγιότητας στην κοιλάδα των στεναγμών και του πόνου, στον ιστορικό χρόνο της πάλης και της φθοράς. Αν ξανάρχιζα τη ζωή μου θα προσπαθούσα να κάνω του ήρωές μου ακόμη πιο μεγάλους, γιατί η ζωή είναι απείρως πιο μεγάλη και πιο όμορφη από όσο είχα πιστέψει, κι όταν ακόμη ονειρευόμουν, ενώ εγώ πιο μικρός. Ονειρεύτηκα αγίους και ήρωες, παραμελώντας τις ενδιάμεσες μορφές… Με δύο λόγια υπάρχω διαμέσου των αγίων και των ηρώων. 32 Ήδη, ο συγγραφέας ορίζει με τον τρόπο του και τα όρια της μυθιστορίας όπως και κάθε συμ- 31L’Imposture, σελ. 69. 32 Les enfants Humiliés, Gallimard, σελ. 199, 200. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 115 βολικής έκφρασης, φωτίζοντας ταυτόχρονα τη φορά του λόγου ο οποίος εμπνέεται απ’ το πνεύμα της Πίστης, της Ελπίδας, της Αγάπης, απ’ τους θείους δηλαδή κινητήρες που καταξιώνουν και που προσφέρουν ταυτόχρονα απρόσμενες προοπτικές καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η τέχνη στην περίπτωσή μας κοσμείται με την τραγική μακαριότητα. Επιλεγόμενα. Ο Bernanos ανήκει στη χορεία των Γάλλων πνευματικών οι οποίοι αναβίωσαν τη μυστική και φιλοσοφική παράδοση της Καθολικής Εκκλησίας, πέρα από σχολαστικά πλέγματα. Αναστήματα όπως οι Louis Lavelle, Maurice Blondel, Charles Péguy, Léon Bloy, Paul Claudel, Gabriel Marcel, Gustave Thibon, κ.ά., κόσμησαν και κοσμούν την ποιητική, μυθιστορηματική και φιλοσοφική παράδοση. Ας προσπαθήσουμε με συντομία να εκτιμήσουμε το πνεύμα του Bernanos, ως επιλεγόμενες σκέψεις του παρόντος πονήματος. Η τραγικότητα που οφείλεται στο πάθος, στην έγχρονη κατάσταση της υποκειμενικότητας ως αυτονομημένης παρουσίας, έχει αλογικές ρίζες, δεν ελέγχεται απ’ την αλογική φορά: Την αναιρεί, αλλά και την επικαλείται ταυτόχρονα. Σκοπός του αλογικού-τραγικού πάθους είναι η απόλυτη πλησμονή που συνίσταται στην αντιστροφή παρθενικών-αρχετυπικών (μακριά από νοητά αρχέτυπα) αρχών που ονομάστηκαν Αγάπη, Ανοχή, Καρτερία, Φιλία, Προσφορά, Θυσία, Φιλανθρωπία. Ας προχωρήσουμε όμως περισσότερο για να κατανοήσουμε κατά το δυνατό πως η ιστορικότητα της ένσαρκης ύπαρξης σχάζεται αναπόφευκτα, πως η έγχρονη συνείδηση, απ’ τη στιγμή που αυτοσυλλαμβάνεται ως προσωπική παρουσία, κατατρύχεται απ’ τον πειρασμό αυτοπλήρωσης, ανάγοντας το πάθος σε μυστικά ύψη: Το αποκαλύπτει ως αντιστραμμένη ιερότητα, ως διχασμό του πνεύματος, ως συνάντηση του πνευματικού με το χωροχρονικό. Το ατελές του ανθρωπίνου που φέρει μέσα του ίχνη υπερβατικότητας αιχμαλωτίζεται ως ‘’ελευθερία’’ δράσης, ως προσωπική αυτοκα- 116 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ τάφαση που καθίσταται αντιστροφή των απαρχών. Ήδη, το πάθος τεκταίνει τραγικότητα, η τελευταία, με το πέρας των ψευδαισθήσεων, τεκταίνει τραγικότητα με καταστροφική φορά, όπως βαθύτερη θέα της καθημερινότητας και των αντιανθρώπινων συνεπειών της διαγράφεται στην ιστορία μας διδάσκει. Έτσι, τα πάθος κινείται αναπόφευκτα ωκεάνεια, αυτοπροδίδεται ως εθελοδουλία και με τον τρόπο του μηνύει την ετέρα όψη της ζωής, την αειγενή μαρτυρία του απολύτου στο σχετικό. Ήδη, το άγιο μαρτυρείται ως πρώτη και ως έσχατη οντική μαρτυρία χωρίς χρονικότητα, αλλά, βαθύτερα, ως πραγματική της πνοή. Ο χρόνος επομένως, όσο βαρύνεται και καθίσταται τραγικός με το πάθος, τόσο αποδιαστέλλεται κατά βάθος, μηνύοντας τις νύξεις της υπερβατικότητας. Πρόκειται για τη μυστική εμπειρία που είναι πλήρωμα ζωής. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 117 Μυστική και Ωραιότητα στα μυθιστορήματα του Ε. Μ. Forster (Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Εποπτεία, τεύχος 32, 1979 και αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 312, 26 Μαϊου 1993. Στην αναδημοσίευση δεν αναφέρονται οι ακριβείς παραπομπές, παρά οι τίτλοι και μόνο, όπως φαίνεται και απ’ την παρούσα αναδημοσίευση.) τα μυθιστορήματα του Εdgar Morgan Forster (1879-1970) μυστική και ωραιότητα αναδύονται ήσυχα και νοσταλγικά∙ η νοσταλγία, ένας μετριασμένος ρομαντισμός, εκφράζεται ως βίωμα χωρίς τις εξάρσεις της μεσογειακής ψυχής, παρά τη μερική έμπνευση του συγγραφέα απ’ την ελληνική και ιταλική ζωή και πολιτισμό. Μεσαίωνας με τους καθεδρικούς ναούς, τους πύργους με τα κατανυκτικά νεύματα των αγίων δεν έρχεται σε αντίθεση με την Αναγέννηση και ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός βρίσκει τρόπους κοινωνίας με το ινδικό πνεύμα και μυστική. Στο όλο σκηνικό δεσπόζει εντούτοις η παρουσία του χριστιανικού πνεύματος, η πνευματικότητα των αγγλικανών πιστών, η ευσέβεια του ιταλικού καθολικισμού και η άρνηση που παρουσιάζεται εδώ και εκεί δεν είναι επαναστατική, αλλά σύμφωνη με την αγγλική ιδιοσυγκρασία… Το βαθύτερο όμως μήνυμα του διάσημου μυθιστοριογράφου, κριτικού και σχολιαστή, θίγει διαπεραστικά και ήσυχα ταυτόχρονα τις βαθύτερες σχέσεις μεταξύ παγανισμού και χριστιανικής ψυχής. Το αιώνιο θηλυκό, σαρκωμένο σε νέες και ταλαντούχες κόρες της αγγλικής κοινωνίας, κοινωνεί μυστικά με τις αρχαίες, ελληνικές και ρωμαϊκές θεότητες, οι σπουδαστές της Οξφόρδης, χριστιανοί ή μη, δεν θυμίζουν τους νέους ορμητικούς Ευρωπαίους, αλλά την αγγλική ιδιοσυγκρασία που δέχεται το νέο, χωρίς να απορρίπτει ριζοσπαστικά την παράδοση. Σ 118 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Γι’ αυτό ο κόσμος του E. M. Forster είναι μία αρμονική διάπτυξη της μυστικής σε ωραιότητα που εκφράζεται πολύμορφα στη μορφή και ιδιαίτερα στην έσω συγκίνηση και ομορφιά, διάσπαρτες εδώ και εκεί, δεμένες με την καθημερινή πραγματικότητα, τις ατέλειες, το πνεύμα του αστισμού και της ατομικότητας. Για να το παρακολουθήσουμε, θα ξεκινήσουμε απ’ τη συνάντηση παγανισμού και χριστιανικής μυστικής. Ο παγανισμός δε φθάνει ποτέ στο δυισμό, αλλά γίνεται λυρικό άσμα για να υποδηλώνει την ομορφιά. Τις τραγικές σχέσεις αλήθειας και αγάπης που οδηγούν τελικά στη μυστική άνοδο. Ο παγανισμός είναι πιο μολυσματικός, πιο μολυσματικός από τη διφθερίτιδα ή την ευσέβεια –και η ανεψιά του εφημέριου οδηγήθηκε στην εκκλησία. 33 Η εικοσάχρονη Lucy αποτελεί μια αινιγματική ηρωίδα του τότε νέου συγγραφέα (1908), μια θηλυκή ψυχή που συνδυάζει άθελα στην ανατολή της ωραιότητάς της δυναμισμό και υποβολή. Ωραία, χαριτωμένα ντυμένη, παίρνει τις πρώτες εμπειρίες της συνάντησής της με την αρρενωπότητα της ζωής στην Ιταλία, σε μία εκδρομή Άγγλων υπό την οδηγία του ιερέα της ενορίας και θείου της. Με παιδική έκσταση αγνότητας αφιερώνεται στη σπουδή των μουσείων, στην κατανυκτική μελέτη των καθεδρικών ναών, στη γελαστή και γεμάτη ζωτικότητα ιταλική εξοχή. Υπάρχει στην παρουσία της, κάτι που αφοπλίζει την έλξη του θηλυκού: Ένας έντονος μυστικισμός μορφής και χάρης, ό,τι με την πρώτη ματιά ενώνει ελληνική αρχαιότητα και μεσαίωνα, ένα πνεύμα ανθούσα παιδικότητας. Η Lucy δε μοιάζει με τη μεσαιωνική γυναίκα που ήταν περισσότερο ένα ιδεατό στο οποίο ήταν ταγμένη να σηκώσει τα μάτια. Όταν αισθανόταν σοβαρά… επιθυμούσε περισσότερο. 34 Η ανησυχία της, ανέκφραστη με λόγια, αγαπού- 33 A Room with a View (1908). Όλες οι αναφορές αναφέρονται στα έργα του μυθιστοριογράφου που κυκλοφόρησαν σε πολλές εκδόσεις απ’ τον οίκο Penguin Books. 34 Α Room… ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 119 σε τη σιωπή, εκφραζόταν στις κινήσεις της, στους περιπάτους τους οποίους αγαπούσε, στο χάρμα της μουσικής. Έβρισκε μελαγχολική και χαώδη την καθημερινή ζωή και απολάμβανε ένα άλλο κόσμο όταν άνοιγε το πιάνο. Το βασίλειο της μουσικής δεν είναι αυτού του κόσμου∙ δέχεται όσους η μόρφωση, η διάνοια και η κουλτούρα απέρριψαν… Ούτε ήταν η παθιασμένη νέα γυναίκα που παίζει τόσο τραγικά ένα καλοκαιρινό βραδινό με ανοιχτό παράθυρο. Υπήρχε πάθος, αλλά δε μπορούσε να καταγραφεί εύκολα… κι ήταν τραγική μόνο στο νόημα ότι ήταν μεγάλη, γιατί αγαπούσε να παίζει στο πλευρό της Νίκης του ό,τι και πάνω από ό,τι είναι κάτι παραπάνω από λέξεις, από ό,τι δηλαδή η καθημερινή ζωή δε μπορεί να μας πει. 35 Πέρα απ’ τις προοπτικές της καθημερινότητας η Lucy χανόταν στην απαλή μέθη της μούσας που μεταμόρφωνε τον οχληρό κόσμο του σήμερα σε μελωδία. Παιδική στα φερσίματά της, χαιρόταν την ομορφιά της ζωής χωρίς να χάνεται στο βακχικό ενθουσιασμό της μέθης που παρασύρει κάποτε τη βάρκα της ζωής, ήταν ανέγγιχτη. Στην Ιταλία συναντά τους Emerson, τραγικό πατέρα και γιο, στο μεγάλο παρεκκλήσι της Sistine, όπου θεωρούσε κατανυκτικά τις μορφές των αγίων. Μία φράση του αγίου Φραγκίσκου της θύμιζε την ‘’έμφυτη συμπάθεια’’, την ικανότητα σύλληψης της ομορφιάς που υπάρχει σε άλλους, μια ‘’όραση της αδελφοσύνης των ανθρώπων’’. Η τραγικότητα των Emerson συναντήθηκε στον κόσμο της με την ύψιστη γαλήνη των μορφών ως απόηχος μιας υπερκόσμιας και αινιγματικής μουσικής που, αλίμονο, θα γινόταν παλαίστρα τρομερού αγώνα. Στην εξοχή ένας άλλος κόσμος συναντούσε τη Lucy. Η ταχύτητα της ζωής, ο ψεύτικος αυθορμητισμός της καθημερινότητας, παραχωρούσαν τη θέση τους στα πικ-νικ στο δάσος με την όμορφη συντροφιά που νοσταλγούσε ρομαντικά τη μεταμόρφωση των δένδρων σε ανθρώπους και την απώλεια 35 Α Room… 120 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ των κοριτσιών στις κουφάλες τους. Η άμαξα που τους μετέφερε στο δάσος, άρμα του Φαέθωνα, θύμισε θεούς και ημιθέους, καθώς ο ηνίοχος, κρατώντας αγκαλιά τη φίλη του, χτυπούσε τα άλογα και εκείνα πετούσαν πάνω απ’ το όμορφο μονοπάτι, ενώ η θέα του δάσους πάνω και οι κατάφυτες πεδιάδες κάτω, τους ανέβαζαν μεταξύ ουρανού και γης. Σε λίγο ο Φαέθωνας θα τους αποκάλυπτε την Περσεφόνη, καθώς τα άλογα υπάκουαν στα κελεύσματα του μαστιγίου του. Στις περιγραφές της φύσης ο E. M. Forster επικαλείται τους θεούς και τους ημιθέους, τα ταχύποδα άτια του Φαέθωνα, και τις μαγικές βελανιδιές του παραμυθιού της γιαγιάς, το μεγάλο Πάνα, αναστημένο και κρυμμένο πίσω απ’ τα χλοερά φύλλα του αμπελιού και το σιγηλό νανούρισμα των πνιγμένων στο πράσινο ρυακιών με τα μούσκλια και τα πολυτρίχια. Η ψυχή του κόσμου παίρνει σάρκα και οστά, θηλυκή, συναντά τους αρρενωπούς ήρωες των οποίων σαγηνεύει τις μνηστές για να τις μεταμορφώσει σε πεταλούδες ή να τις παρασύρει στο βάθος του δάσους… κι όταν ο παρέα αναζητεί τη χαμένη νεαρή, πιστοποιεί πως εξαφανίστηκε στην κουφάλα του δένδρου όπου ήταν κρυμμένη. Οι ρομαντικοί φυσιολάτρες, όπως ο Rickie που συνειδητοποίησε την αρρενωπότητά του όταν ακολούθησε την Agnes στον κήπο, διορούν στην παρουσία του θηλυκού όχι το σαρκικό πειρασμό, αλλά τη μυστικολυρική διάσταση της θηλυκότητας. Όταν η Agnes κινήθηκε, οι ηλιαχτίδες άστραφταν στα σκουλαρίκια της. 36 Επαφή με τη φύση ήταν το σύνθημά της και ξάφνου η κόρη ήταν δένδρο! Πώς θα μπορούσε Rickie, του είπε, να κερδίζει κανένας τη ζωή του γράφοντας ότι οι ελληνικοί θεοί είναι ζωντανοί κι ότι νέες γυναίκες εξαφανίζονται μέσα στα δένδρα;37 O Rickey θυμήθηκε τότε τον Renan που διακήρυττε ότι η Ακρόπολη, η Αθήνα και η σοφία της ζούσαν σαν εξωτερικές δυνάμεις των οποίων η εσωτερική δύναμη βρίσκεται στο τραγικό και λυρικό πνεύμα του παγανισμού. 36 The Longest Journey (1907). 37The Longest Journey. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 121 Το πέρασμα του μυθιστοριογράφου στην ελληνική αρχαιότητα παίρνει τώρα διαστάσεις που υπερβαίνουν το λυρισμό των νεαρών κοριτσιών για να συναντήσει την τραγική όψη του παγανισμού και του θρησκευτικού μυστηρίου, παρά το ότι ο μυθιστοριογράφος και κριτικός δεν ήταν πιστός. Η Αντιγόνη, ο Οιδίποδας, η Αθηνά, ο Ευρώτας, η Σπάρτη, η Περσεφόνη, θρυλικά πρόσωπα του Ομήρου, εδώ και κει μνημονευόμενα, πιστοποιούν το πάθος ελευθέρωσης. Πάθος, συμφώνησαν, είναι η υψηλότερη ποιότητα τέχνης. 38 H ψυχή του κόσμου, η πίεσή της ανεβάζει κάτι απ’ τα έγκατά της, προσφέρει τελικά την αλκή αρμονίας και χάρης τη στιγμή που ο αρχαϊκός βιταλισμός φαίνεται να παρακμάζει: Ο μεγάλος θεός, ο Πάνας πέθανε, 39 αναφωνεί ένας ήρωας του συγγραφέα, καθώς διαπιστώνει μελαγχολικά ότι η πρωτινή νιότη που αρμόνιζα αγάπη και σοφία, παρακμάζει: Η Αγάπη και η Αλήθεια που μοιάζουν να αγωνίζονται για την ψυχή μας σαν άγγελοι, κρατούν η καθεμιά τα σπέρματα της παρακμής μας. 40 Δεν είναι ο πεσιμισμός του αισθητικού που βρίσκεται ως τέλος στην παροδικότητα των μορφών, αλλά μια τραγική δοκιμασία που καλεί στην τιτανομαχία θεών και ημιθέων, εσωτερική κοσμογονία της οποίας η συνέχεια αναπροσλαμβάνει χαρισματικά λυρική διάσταση και γίνεται σοφία που οδηγεί στην ομορφιά. Έτσι, η βακχική ψυχή ξανανθίζει και ενδύεται τη μεταμορφώνουσα δύναμη της ποιητικής ψυχής. Είναι ο διάλογος του ποιητή με το μυστικό που εκφράζεται ως αιώνια γυναίκα, καθώς οι αρρενωποί εκπρόσωποι της παγανιστικής σοφίας κατευθύνονται στην άρνηση της Υπερβατικότητας ή στον επιτυχημένο έγκοσμο βίο. Συναντάμε έτσι την προσέγγιση Αρχαιότητας και Μεσαίωνα και προσανατολιζόμαστε στις υψηλές μορφές της μεσαιωνικής τέχνης στον Δάνδη, σε μεσαιωνικής νοοτροπίας ηρώων του Θερβάντες, κ.ο.κ. Μόνο που στον E. M. Forster ο ιπποτισμός δεν είναι 38A Passage to India (1924). 39 Collected Short Srories (1947). 40 Collected Short Stories. 122 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ πολεμικός και το ουράνιο θηλυκό προσκλίνει περισσότερο προς την κοσμική ομορφιά, χωρίς να φθάνει το υπέρτατο μεγαλείο των αθανάτων. Αν η θεία παιδικότητα του Μεσαίωνα έχει κλονισθεί στη σκέψη των μοντέρνων, κάτι το αιώνια γοητευτικό παραμένει. Είναι μια ουράνια ηλιαχτίδα που, αν δεν έχει το ουράνιο μεγαλείο της Βεατρίκης, η φορά είναι παρθενική. Φαίνεται αδύνατο ότι ο Μεσαίωνας απομακρύνθηκε, πιστοποιούν ομόφωνα η Caroline και η Lucy. Καθώς η Lucy συγκινούταν απ’ τη μουσική, απ’ την υποβολή των γοτθικών ναών, απ’ τα σιγηλά πρόσωπα των αγίων και απ’ την κυριακάτικη προσευχή στην ενορία της, στην ιταλική ύπαιθρο μεταμορφώνεται σε ελαφροντυμένη νύμφη απ’ την οποία ο νεαρός θα αποσπάσει τον ασπασμό του έρωτά του. Την ίδια στιγμή το έδαφος ξέφυγε… φως κι ομορφιά την τύλιξαν. Έπεσε στο μικρό ανοιγμένο κιόσκι που ήταν από παντού καλυμμένο με βιολέτες… Απ’ το πόδι της το έδαφος γλίστρησε σκληρά προς τη θέα και οι βιολέτες σκορπίστηκαν μακριά σε ρυάκια, σε ποτάμια και σε καταρράκτες… Είδε ο Georges την ακτινοβόλα χαρά της μορφής της, είδε τα άνθη να πέφτουν στο φόρεμά της σε μπλε κύματα. Προχώρησε γρήγορα και τη φίλησε. 41 O ‘’μικρός Πάνας’’ που βρίσκεται στην εξοχή χάνεται και ξανάρχεται. Η Lucy όμως ήταν Ολύμπια και ο Georges έχασε το τολμηρό πείραμα. Ο κόσμος της Lucy εκφραζόταν αλλιώς. Φαινόταν αινιγματική στη θρησκευτικότητά της και εξέφραζε την αγνότητά της καθώς πήγαινε ομορφοντυμένη τις Κυριακές στην εκκλησία με τη μητέρα της. Η θρησκευτικότητά της μαρτυρούσε ίσως μια μελλοντική απειλή απορφανισμού των δώρων που θα δοκίμαζε αποφασιστικά τη διάρκεια της μεσαιωνικής της ψυχής, τα δώρα της παιδικότητάς της. Το πάθος και η αγάπη συγκατοικούν και συχνά ταυτίζονται, όταν η ψυχή αρμονίζει μυστική και μορφή, το συγκεκριμένο που είναι εικόνα της. Έτσι το πάθος παρουσιάζεται ως ενεργητική δημιουργία και εκεί που η ισορροπία χάνεται, εκεί που η αγάπη υποκύπτει στο όμορφο πάθος, η 41 A Room… ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 123 παιδικότητα της ψυχής αφανίζεται και ο παγανισμός εξαγριώνεται. Η Lucy όμως ήταν αινιγματικά αναποφάσιστη, διατηρούσε κάπως μέσα της μια μυστική ισορροπία που δεν ήταν ωριμότητα, αλλά αφέλεια. Αυτή η αφέλεια με θρησκευτική επίφαση θα συναντούσε την αναπόφευκτη κλήση ανάλωσης στην κοσμική ζωή ή τη μεταμόρφωσή της σε ωραιότητα. Υπάρχει πολλή αθανασία σε αυτή τη μεσαιωνική γυναίκα. Οι δράκοντες και οι ιππότες έφυγαν, αλλά αυτή απομένει στο κέντρο μας. Βασίλευε σε έναν κατ’ εξοχή βικτωριανό πύργο και ήταν πολύ εωθινή βασίλισσα του βικτωριανού άσματος… Στην καρδιά της επίσης ανατέλλουν παράδοξες επιθυμίες. 42 * * * Σκόρπια η ωραιότητα στα μυθιστορήματα του E. M. Forster είναι αναβατική, δεν είναι ούτε μέσο, ούτε σκοπός. Αποτελεί μαρτυρία ποιότητας, έναν επιτυχημένο συνδυασμό μορφής και περιεχομένου, επέκταση του παγανιστικού πνεύματος που οδηγεί αλλού, χωρίς να καταστρέφεται. Είναι με άλλα λόγια παιδεύουσα και ευγενίζουσα ωραιότητα. Υπάρχει πρώτα-πρώτα ο παιδικός κόσμος, κάτι το ‘’παιδικό’’ στα μάτια των ωρίμων που δε μαρτυρεί γεροντική άνοια. Είναι το πέρασμα της παιδικότητας στα πολυμερή μονοπάτια της νεότητας, (A Room…) κατάσταση στην οποία φθάνουν οι πρωτινές αναλαμπές και η οποία αρχίζει με την προσπάθεια συνδυασμού ατομικού και οικουμενικού. Ο Phipip το είπε στην Caroline, μια άλλη ηρωίδα του μυθιστοριογράφου η οποία μαρτυρούσε ταπεινόφρονα την αφέλεια του φιλανθρωπικού της έργου: Δεν υπάρχει δύναμη στη γη… τίποτε που μπορεί να σταματήσει την ανάπαυσή σας στη λαμπρότητα και στην ομορφιά. 43 H Caroline δεν είχε υποπτευθεί την ομορφιά την οποία προσπαθούσε να ζήσει. Η ζωή της ταυτιζόταν με ό,τι ζούσε, με τα βιώματά της: Βέβαια, η ζωή μου και εγώ οφεί- 42 A Room… 43 Where Angels fear to Tread (1905). 124 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ λουν να είναι εκεί που ζω (Where…) Και ο Philip δέχτηκε πολλά. Ερευνούσε μακριά, πέρα απ’ τους μεγάλους πίνακες όπου οι ορατές μορφές γίνονται απότομα ανεπαρκείς για να εκφράσουν την αλήθεια, ίσως τη δείχνουν και πάλι ανεπαρκώς. Ωστόσο, ήταν ευτυχισμένος, ήταν βέβαιος ότι υπάρχει μεγαλοσύνη στον κόσμο. Η ωραιότητα όμως της Caroline ήταν η αιτία της σωτηρίας του. Ό,τι εντυπωσιάζει σε πολλές σελίδες του μυθιστοριογράφου είναι το συναπάντημα της φυσικής ομορφιάς με την προσωπική ωραιότητα, η ενότητα μορφής και περιεχομένου, η ενότητα ηθικού και αισθητικού. Δεν είναι βέβαια κανόνας, αλλά οι κύριοι ήρωες και ηρωίδες το μαρτυρούν. Αυτή η αρμονία κορυφώνεται στις διαπροσωπικές σχέσεις και αδελφώνεται με τη φυσική ομορφιά. Είναι η κρύφια αρμονία του Ηράκλειτου η οποία όμως δεν προσκλίνει στον πανθεϊσμό, ούτε οδηγείται δε εξάρσεις της διονυσιακής ψυχής. Η αρμονία μορφών ζωής και τέχνης, όπως έλεγε ο αείμνηστος Λούβαρις, μας προσεγγίζει στο κλασικό. Γι’ αυτό η συνάντηση άρρενος και θήλεος δεν είναι ο συνηθισμένος έρωτας ή το πρωτείο της σάρκας που οδηγούν στον πρόσκαιρο συναισθηματισμό τη φυσικής αρμονίας των μορφών. Είναι κάτι βαθύτερο, έξοχο, επειδή έχει ιερές πηγές. Η Αγάπη γεννήθηκε σε πλήρη μουσική αρμονία, φλόγα από φλόγα, φωτίζοντας το σκοτεινό ουρανό από κάτω και το παρθενικό χιόνι από πάνω. Τα φτερά της ήταν άπειρα, η νεότητά της αιώνια…. Η δημιουργία όχι πια μονότονη, την επευφήμησε με πλατιά αρμονία, με φωτεινότερες ακτινοβολίες. 44 Η αρμονική συνάντηση άνδρα και γυναίκας προϋποθέτει τον παρθενικό θησαυρό της αγνότητας την οποία η ωραία ψυχή φυλάσσει ισόβια. Είναι η αρμονία, ό,τι υπερβαίνει ορισμούς και σχήματα επειδή εκφράζει την έσω διάσταση αρμονισμένη με τη φυσική χάρη. * * * 44A Passage to India… ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 125 Ο συνδυασμός πνευματικής ωριμότητας και φυσικής ομορφιάς προσλαμβάνει νέες διαστάσεις εκεί που δεν αναλίσκεται, πέρα απ’ την τυπική ηθική. Η ζωή είναι πραγματικά επικίνδυνη… αλλά η ουσία της δεν είναι μάχη. Είναι μη αναλώσιμη επειδή είναι ένα μυθιστόρημα με ουσία τη ρομαντική ωραιότητα. 45 Στο βαθμό μάλιστα που η ομορφιά του φυσικού κόσμου αδελφώνεται με την ψυχική ωραιότητα, ο κόσμος μεταβάλλεται σε εικόνα ωραιότητας, γίνεται θείος. Μεταξύ όμως θείου και ανθρωπίνου υπάρχει ένας σταθμός, ένα φωτεινό διάλειμμα ατομικότητας, κάτι που διαφοροποιεί τη φυσική απ’ την προσωπική ομορφιά. Γνώριζε ότι πέρα απ’ τη φορά της φύσης οικοδομήσαμε μια μαγική που θα μας προσφέρει την αθανασία. 46 H αναδίπλωση της Μargaret στον προσωπικό της κόσμο την έκανε να νιώθει πως πέρα απ’ το κάλεσμα στην εξωτερική κοινωνία, υπάρχει κάτι ωραιότερο, η ουσία κάθε σχέσης, η στοργή, λέξη άγνωστη στην επιστήμη και αινιγματική στη θεολογία. Ό,τι επομένως συνιστά το μυστικό της προσωπικής ζωής είναι η στοργική τάση κοινωνίας και εδώ η αγνότητα και η αφέλεια τείνουν να συναντήσουν την αγάπη και την αλήθεια. Ο αγώνας όμως είναι αιώνιος και ο μυθιστοριογράφος αναλογίζεται αν όλος ο ορατός κόσμος στηρίζεται σε αυτόν τον κρύφιο πόλεμο. Αν η αγάπη και η αλήθεια ήταν αναμφισβήτητα ένα, όλη η ζωή θα καταργούταν. Η τραγική αυτονομία της ατομικότητας θέλει το διαζύγιο της αγάπης απ’ την αλήθεια, την ατομική φορά αθανασίας χωρίς ξένες παρεμβολές ως αγαπητικές υποδείξεις προς την ωραιότητα. Σε αυτό το σημείο ο θρησκευτικός κόσμος ηρώων του E. M. Forster μας βοηθάει να προσεγγίσουμε την έσχατη διάσταση της ομορφιάς. Πώς δηλαδή μπορούμε να φθάσουμε στην ωραιότητα χωρίς να θυσιάσουμε ούτε την ατομική ομορφιά, ούτε την αλήθεια; Με την πίστη στην αγιότητα των προσωπικών μας σχέσεων (A Passage…) οδηγούμαστε στα κράσπεδα του πνευματικού κόσμου και θέ- 45 Howards End (1910). 46Howards End. 126 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ τουμε μόνοι μας το πρόβλημα της αθανασίας. Ο νεαρός γιατρός Aziz, Ινδός μουσουλμάνος και πατέρας τριών παιδιών, έχασε τη σύζυγό του σε αρκετά νέα ηλικία. Αισθανόταν συχνά πως η γυναίκα του έστειλε όλη την ομορφιά και χαρά του κόσμου στον Παράδεισο, και, καθώς, παρά την πίστη του, αμφέβαλλε πολλές φορές αν θα την συναντούσε, σκεπτόταν την αυτοκτονία: Θα την συναντούσε πέρα απ’ τον τάφο; Αρκετά ορθόδοξος, δε γνώριζε. Η ενότητα του Θεού ήταν αναμφίβολα βεβαιότητα, ενώ η πίστη στη μέλλουσα ζωή γινόταν ισχνή ελπίδα. 47 O Aziz ήταν μυστικός και επιθυμούσε την ενότητα αγάπης, αλήθειας και ομορφιάς, ενώ πάλη και αμφιβολία κράτυναν τα βιώματά του. Όταν θυμόταν τη σύζυγο και τα παιδιά του, ένιωθε το χάδι του υπερκόσμιου να τον φωτίζει και να του αναγγέλλει τα άνθη της μυστικής ομορφιάς. Πέρασε σε μια περιοχή όπου αυτές οι συγκινήσεις δεν έχουν εχθρούς, αλλά ανθίζουν αρμονικά σε έναν αιώνιο κήπο… ή ανέβλυζαν σε δώματα πάνω απ’ τα οποία ήταν γραμμένα μαύρα σε σύμπλεξη με λευκά τα ενενήντα εννιά κατηγορήματα του Θεού. 48 * * * Η ομορφιά, το ακατέργαστο υλικό των φυσικών μορφών που ανθεί μυστικά σε πρόσωπο, γίνεται ωραιότητα, μαρτυρία της μυστικής του πηγής, ἀγήρω κάλλος, κατά τον Πλάτωνα. Σιγανεβαίνει τα σκαλοπάτια της δοκιμασίας, του πόνου και της αγωνίας για να ανθίζει σε παράμονη κατάσταση που δε γνωρίζει μαρασμό. Η πένα του E. M. Forster είναι γοητευτική και μυεί χωρίς να προσπαθεί να εντυπωσιάζει, χωρίς να παραποιεί το φυσικό γίγνεσθαι των πραγμάτων και χωρίς να αντιπαρέρχεται ιδεαλιστικά τις προσπάθειες άρνησης του Ωραίου. Φωτίζει έξοχες εμβιώσεις με μυστική μαρτυρία, εκεί που ωραιότητα και ήθος αποδιαστέλλονται για να μαρτυρούν την άρρηκτη ενότητα οντολογικού, ηθικού και αισθητικού. Γι’ αυ- 47A Passage… 48 Α Passage… ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 127 τό, γενικότερα, η μυστική μαρτυρία δεν αποτελεί επίλογο μιας μεθοδευμένης διαδικασίας που απαιτεί πρότυπα και μεθοδευμένες μεθοδολογικές διδασκαλίες. Είναι η επιφάνεια του ευγενέστερου στoιχείου της ζωής και αναδύεται χωρίς να επιβάλλεται. Δε συναντάει κανένα είδος δυισμού, ούτε προσκλίνει αποφασιστικά σε ομολογιακές μαρτυρίες. Μυστική άνοδος είναι η συναίρεση της όλης ζωής και φωτίζει την καθαρά θρησκευτική ζωή, όπως και την αγάπη: Αλίμονο, χωρίς εμένα για εκατοντάδες χρόνια/ το ρόδο θα ανθεί και η Άνοιξη θα διαστέλλεται,/ αλλά εκείνοι που κατάλαβαν την καρδιά μου μυστικά,/ θα πλησιάζουν και θα επισκέπτονται τον τάφο στον οποίο βρίσκομαι. 49 Η μυστική κατανόηση της καρδιάς!, επαναλάμβανε τη φράση με δάκρυα στα μάτια ο Aziz στο τζαμί εκείνο το βραδινό, καθώς θυμήθηκε αυτό το περσικό ποίημα. Στις δραματικές στιγμές του περάσματος απ’ την Ινδία ο E.M. Forster μας παρουσιάζει τη μυστική ψυχή των Μωαμεθανών και των Ινδουιστών Η ισλαμική μυστική την οποία οι Ευρωπαίοι άρχισαν να κατανοούν μετά βίας ερμηνεύει τις διαστάσεις του πεπρωμένου και το μυστικό πέπλο που καλύπτει όμορφες στιγμές της θρησκευτικής εμπειρίας. Πέρα απ’ το θάμβος της κατάκτησης και των τύπων, υπάρχει και ένας άλλος κόσμος, η συγκίνηση των μυστικών. Αυτή η συγκίνηση αδελφώνεται με τη σιγαλιά της νύχτας για να νανουρίζει στην ευσεβούσα ψυχή ύστατα μυστικά. * * * Στη μυστική των Ινδουιστών τα πράγματα παίρνουν νέα διάσταση. Η αιώνια γέννηση, η αναγέννηση, ο χρόνος ως νύξη της αιωνιότητας, πολιορκεί τη μυστική ψυχή η οποία αναζητεί το Θεό της. Ο Θεός δε γεννήθηκε ακόμη, αυτό θα συμβεί τα μεσάνυχτα, αλλά γεννήθηκε πριν από αιώνες, ούτε μπορεί ποτέ να γεννηθεί, γιατί είναι κύριος του Σύμπαντος που υπερβαίνει τον ανθρώπινο βηματισμό. (A Passage…) Μουσική απλωνόταν παντού για να δώσει τόπο στη σιωπηλή λατρεία 49A Passage… 128 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ των πιστών. Η συνάντηση του μυθιστοριογράφου με την ινδική πνευματικότητα μας βοηθάει να σταθμίσουμε τον κόσμο της μυστικής στην ευρωπαϊκή συνείδηση, όπως τουλάχιστον διαφαίνεται στα μυθιστορήματά του. Αν το μυστικό είναι ο άρρητος παλμός κάθε θρησκείας, στη χριστιανική παράδοση αινίσσεται την ύστατη ωραιότητα, το κάλλος. Πέρα απ’ τη μεγαλοφυή παγανιστική μυστική και την έξοχη πνευματικότητα, η χριστιανική μυστική προσφέρει την αρμονία μορφής και περιεχομένου, ήθους και βιώματος επειδή γονιμοποιεί το παρθενικό των αρετών, γίνεται ωραιότητα-κάλλος επαναπαυόμενη στην αρμονία λογικού και υπερλογικού. Η Miss Abbot, μετά την προσευχή της σε έναν καθεδρικό ναό στην Ιταλία, γίνεται αφορμή νέου προβληματισμού του Philip: Έφτασε την αγάπη διαμέσου του πνευματικού μονοπατιού∙ οι σκέψεις της και η ευγένειά της τον συγκίνησαν στην αρχή και τώρα το όλο της σώμα και τα νεύματά της μεταμορφώθηκαν…50 Η μυστική κοινωνία με το υπέρτατο εκφράζεται στη θρησκευτική ζωή όχι ως μέσον αλλά ως έκφραση μαρτυρίας. Η αγνότητα της παιδικότητας δεν είναι εμπειρικό δεδομένο, μία κατάσταση που κατακτάται, αλλά ένα δώρο που προηγείται της εμπειρίας και εδώ ακριβώς ο μυστικός αποκαλύπτει την ωριμότητα, τη βαθιά ωριμότητα που φθάνει στις απαρχές. Τα ελληνικά αγάλματα εκφράζουν την εμπειρική αθανασία, την αλκή της ήβης, κάτι που αφαιρεί αγνότητα και προσθέτει καλλονή. Η κλήση του μυστικού είναι ευγενέστερη, υπερβαίνει τη μίμηση ή την έμπνευση της εμπειρίας για να γίνει αποκάλυψη. Είναι αποκάλυψη επειδή η εκπλήσσουσα αγνότητα είναι ένα δώρο του Θεού, (Howards…) το εσωτερικότερο φως. Αμυδρές ακτίνες έσω φωτός αναδύονται και φωτίζουν το πρόσωπο καθώς προσπαθεί να συμβιβάσει αγάπη και αλήθεια. Αυτές όμως οι έννοιες είναι τόσο αόριστες με την πρώτη ματιά που ο συμβιβασμός τους μοιάζει ακατόρθωτος. Η αγάπη, ανθρώπινο φαινομενικά αίσθημα, απειλεί να κλείσει 50Where Angels… ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 129 τις ανοιχτές διαστάσεις της ψυχής με την αποκλειστική κοινωνία αγαπώντος και αγαπημένου. Ποιον αφορά η αγάπη πέρα απ’ τον αγαπώντα και τον αγαπημένο; Κι όμως, η αγάπη δεν είναι αίσθημα, μυστική κοινωνία ζωής που κατευθύνει στην άνοδο∙ οφείλει να επιβεβαιώνει μια παλιά σχέση παρά να αποκαλύπτει μια καινούργια. 51 Η αλήθεια εξάλλου δεν είναι απομονωμένη, εξαϋλωμένη, ένας μισόδρομος μεταξύ δύο αληθειών που βρίσκονται σε διάσταση. Η Margaret, σε αντίθεση με τον ευγενικό της σύζυγο, ήταν κατηγορηματική. Δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ αγάπης και αλήθειας, η χρυσή τομή βρίσκεται στον συγκερασμό, εκεί που το ορατό και το αόρατο συναντώνται, στη μυστική ομορφιά δηλαδή: Ο επιχειρηματίας που βεβαιώνει ότι η ζωή του είναι τα πάντα και ο μυστικός που λέει ότι δεν είναι τίποτε, αποτυγχάνουν. 52 * * * Η αντίθεση των δύο ακροτήτων, της φαινομενικής αλήθειας της ενεργητικότητας και της ψευτομυστικής, παραποιεί το πρόβλημα των σχέσεων γνώσης, αλήθειας και αγάπης. Όταν η γνώση ισχυρίζεται πως αγνοεί την αγάπη χωρίς να επισκέπτεται τον κόσμο της, πλανιέται. Κι όταν η αγάπη του μυστικού αγνοεί τη ζωή, δεν είναι αγάπη. Μόνο να συσχετίζουμε την πρόζα και το πάθος για να ανυψωθούν και τα δύο ώστε η ανθρώπινη αγάπη να φανεί στο μεγαλείο της (Howards…). Η αλήθεια της ζωής δεν είναι επομένως αποσπασματική, επειδή υπάρχουν επιμέρους αλήθειες που οφείλουν να υπηρετούν του όλο, την άρρητη ολότητα. Είδαμε ήδη πως η αγάπη, η αληθινή αγάπη, είναι αποκάλυψη μιας παλιάς σχέσης, μιας αιώνιας δηλαδή σχέσης και εδώ ο μυθιστοριογράφος είναι πλατωνικός. Οδηγείται έτσι διαμέσου των ηρώων του στο μυστικό σύνδεσμο αγάπης και αλήθειας ο οποίος αποκαλύπτεται ως ενότητα της μυστικής ψυχής, ως το τελικό 51 Α Passage… 52Howards End… 130 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ μυστικό. Το τελικό όμως μυστικό, μοναδικό, δεν είναι βουβό, αλλά μαρτυρία ωραιότητας. Συναντάμε αυτήν την άνοδο στο Howards End (1910) το πολυεπιτυχημένο και κυκλοφοριακά μυθιστόρημα. Η πρώτη προσέγγιση της υποκειμενικότητας, εκεί που η αγάπη και η αλήθεια συναντώνται ως μυστική κατάφαση στην ομορφιά της ατομικότητας, είναι υπόσχεση αθανασίας, άρνηση του θανάτου. Η Margaret πίστευε στην αθανασία της. Ένα αιώνιο μέλλον της έμοιαζε πάντα φυσικό. Και ο Herny πίστευε στην αθανασία του. Θα συναντιόνταν πάλι; Δεν υπάρχουν άραγε ατελεύτητα επίπεδα πέρα απ’ τον τάφο;,… και το επίπεδό του υψηλότερο ή χαμηλότερο, θα μπορούσε να είναι το ίδιο με το δικό της; Πίστη στην αθανασία του προσώπου δεν πληρώνει απλά την προσωπική πορεία, αλλά ανταμώνεται με το αγαπημένο συ, πλέκουν την ιερή σχέση, γίνονται συμπόρευση, διάλογος ομορφιάς. Επιπλέον, ο διάλογος απευθύνεται και στους άλλους, τείνει να πληρώνει την όλη ζωή, να γίνεται μυστική αρμονία, μαρτυρία ωραιότητας. Έτσι, η αθανασία δεν παρουσιάζεται ως κάτι το απώτερο, ως μακρινή υπόσχεση ή ως απρόσωπη επανάληψη στον ειρμό της αιώνιας επιστροφής. Είναι ο πιστός δεσμός ορατού και αόρατου, αισθητού και νοητού, μορφής και περιεχομένου. Μη στοχάζεσαι τόσο πολύ πάνω στην υπεροχή του αόρατου σε σχέση με το ορατό… η δουλειά μας είναι όχι να τα αντιθέτουμε, αλλά να τα συμφιλιώνουμε. Συμφιλίωση του ορατού και του αόρατου, μία δύσκολη αποστολή, ένα έργο ζωής του οποίου ο κόσμος γίνεται πρώτη και στερνή πληροφορία του προσώπου, ένας έρωτας που μεταμορφώνεται σε αγάπη κοινωνίας. Η καθημερινή ζωή γίνεται καθρέπτης του απείρου, το συγκεκριμένο και πεπερασμένο αδελφώνεται με το άπειρο. Αυτοί οι διαλογισμοί συντρόφευαν τη σκέψη της Margaret καθώς θεωρούσε το πλήθος στους κεντρικούς δρόμους του Λονδίνου την παραμονή των Χριστουγέννων. Ο λογισμός της πήγαινε πιο βαθιά, στο συσχετισμό αισθητού και νοητού στην καθημερινότητα η οποία λαμπρυνόταν έτσι. Δεν ήταν χριστιανή στην κοινή έννοια του όρου. Δεν πίστευε ότι ο ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 131 Θεός εργάστηκε ποτέ μεταξύ μας ως νέος τεχνίτης… Η ιδιωτική ζωή κρατάει τον καθρέπτη του απείρου∙ η προσωπική και μόνο επαφή δηλώνει πάντα την προσωπικότητα πέρα απ’ την καθημερινή προοπτική. 53 Η προσωπική ζωή, πέρα απ’ την τυποποιημένη θρησκευτικότητα, πέρα απ’ τα χριστουγεννιάτικα δώρα, είναι μαρτυρία του απείρου που συγκαταβαίνει μυστικά για να φωτίζει και να ανακαινίζει τα αιτήματα του προσώπου. * * * Βρισκόμαστε πια στη θετική συμφιλίωση του ορατού και του αόρατου, τη αγάπης και της αλήθειας που εκφράζεται ως ωραιότητα, ως κάλλος. Δεν υπάρχει πια διάκριση μεταξύ αισθητικής ωραιότητας και νοητού κάλλους, αφού συναντώνται μυστικά στη σαρκωμένη παρουσία που ζει την αλήθεια εσωτερικά και εξωτερικά, απόλυτα δηλαδή. Η ωραιότητα έτσι είναι συγκεκριμένη, πεπερασμένη δηλαδή και άπειρη, μορφή και περιεχόμενο και γι’ αυτό τίποτε δε μπορεί να κλονίζει την πίστη στην αιωνιότητά54 της απ’ τη στιγμή που είναι καρπός κοινωνίας μυστικού και λογικού, ηθικού και αισθητικού, ευρύτερης θρησκευτικής θέας της ζωής και κοσμικής έμπνευσης. Σε αυτό το σημείο κάθε συγκεκριμένο σχέδιο αποδιαστέλλεται και το μυθιστόρημα αίρει τη μαρτυρία του αισθητικού για να αφήνει τον αναγνώστη να προχωρεί προσωπικά. Κανένα προσχεδιασμένο σχέδιο, καμία ικανοποιούσα επιφανειακά απόληξη και εντυπωσιασμός. Οι ιδέες του E. M. Forster διαχέονται περιπτωσιακά για να κατευθύνουν ως μαρτυρία σε ό,τι είναι μύχιο, η καθημερινότητα είναι η συνηθισμένη, αλλά βαθύτερα θεωρούμενη, προδίδει το αιώνιο. Αυτό πιστοποιεί την ακατάλυτη ισχύ της κρύφιας αρμονίας που ανθεί ταπεινά αλλά φωτισμένα για να εκφράζει την ωραιότητα ως φορέα της μυστικής. 53 Howards End… 54 Howards End… 132 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Αναφέρουμε τέλος τη φιλία του E. M. Forster με τον Καβάφη: Ο μυθιστοριογράφος γνωρίστηκε με τον ποιητή το 1915 και ξανασυναντήθηκαν το 1918. Στο έργο του Two Cheers for Democracy (Penguin Books) αναφέρεται στην ποίηση του Καβάφη (σελ. 248-253), εισδύει στον κόσμο της και καταγράφει, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα λόγια τα οποία ο ποιητής του απηύθυνε: Εμείς οι Έλληνες χάσαμε την πρωτεύουσά μας –οι συνέπειες είναι αυτές που βλέπετε. Να προσεύχεσθε, ω να προσεύχεσθε αγαπητέ Forster να μην χάσετε ποτέ την πρωτεύουσά σας. Το απόσπασμα βρίσκεται σε κείμενό μου αφιερωμένο στον Ε. Μ. Forster που δημοσιεύθηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (1-10-1987) υπό τον τίτλο Πλαστουργοί Ωραιότητας. Έντουαρντ Μόργκαν Φόρστερ (1879 – 1970) ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΥ, ΜΠΕΡΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΦΟΣΤΕΡ 133 ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Στον παρόντα πίνακα δεν αναφέρονται τα ονόματα των Ντοστογιέφσκι, Μπερνανός και Φόστερ, καθόσον πλήθουν στα αντίστοιχα κεφάλαια. Bataille G., (1897-1962), 85. Baudelaire Ch., (1821-1867), 102. Béguin A., (1901-1057), 82. Berdiaev N., (1874-1948), 60, 62, 90, 93. Berkeley G., (1685-1753), 40. Blondel M., (1861-1949), 115. Bloy L., (1846-1917), 60, 61, 81, 115. Böhme J., (1575-1624), 32. Bonaventura, (1221-1274), 82. Camus Al., (1913-1960), Chaigne L., 82, 110. Chestov L., (1866-1938), 84. Claudel P., (1868-1955), 102, 115. Coleridge S. T., (1772-1834), 102. Derrida J., (1930-2004), 85. Descartes R., (1596-1650), 97. Eliot T. S., (1888-1965), 102. Ermilov V., (1894-1968), 83. Estève M., 82. Evdokimov M., (1930-), 35. Evdokimov P., (1900-1970), 38, 81, 89, 110. Fénelon Fr., (1651-1715), 70. Flaubert G., (1821-1880), 10. France A., (1844-1924), 82. Gide A., (1869-1951), 82. Gilson E., (1884-1978), 81. Goethe J. W. von, (1749-1832), 102. Gogol N., (1809-1852), 81. Hegel G. W. F., (1770-1831), 47. Hemingway Ε. (1889-1961),10. Hobbes Th., (1585-1679), 22. Hugo V., (1806-1885), 10. Kant I., (1724-1804), 40. Keats J., (1795-1821), 102. Kierkegaard S., (1813-1855), 30, 40. Lavelle L., (1883-1951), 115. Lawrence D. H., (1885-1930), 102. Lévi-Straus Cl., (1908-2009), 85. Lossky Vl., (1903-1958), 89. Malraux A., (1901-1976), 102. Mann P. Th., (1975-1955), 102. Marcel G., (1889-1973), 67, 85, 114, 115. Mauriac Fr., (1885-1970), 82. Mon. Antoine, 54, 83. Nietszche Fr., (1844-1900), 47, 84. Pascal Bl., (1623-1662), 30, 31. Péguy Ch., (1873-1914), 81, 115. 134 ΝΙΚΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Proust M., (1871-1922), 102. Renan Er., (1823-1892), 82. Rousseau J.-J., (1712-1778), 103. Sand G., (1804-1876), 57. (Γ. Σάνδη) Sartre J.-P., (1905-1980), 93. Schleimacher Fr., (1768- 1834), 68. Schopenhauer A.,1788-1860), 40, 47. Spinoza B., (1632-1677), 71. Teilhard se Chardin P., (1869- 1951), 84. Thibon G., (1903-2001), 115. Tolstoi L., (1828-1910), 10, 102. Wordsworth W., (1770-1850), 102. Αριστοτέλης, (384-382), 39. Αυγουστίνος, (354-430),82. Δάνδης, (1265-1321), Θερβάντες Μ., (1547-1616), Kαβάφης Κ., (18631933), 132. Καζαντζάκης Ν., (1883-1957), 102. Λούβαρις Ν., (1887-1961), 96. Μάξιμος Ομολ., (580-662), 89. Νεκράσωφ Ν. (1871-1940), 34. Μπιελίνσκι, (1811-1848), 34, 84. Όμηρος, (800-701, περ.), 121. Πλάτων, (-427-347), 10, 33